Głos, ciało, scena. Afektywność teatru operowego we francusko-włoskim dyskursie słownikowym 1768–1826

Kulturowa historia opery może zostać opowiedziana na wiele sposobów. Dyskurs, który wzięto pod uwagę w prezentowanej książce, aby przedstawić operę u progu nowoczesności, to encyklopedie i słowniki muzyczne. Stanowią one specyficzny typ literatury, skierowany do odbiorcy-dyletanta, samouka i pasjonata, który na własną rękę poszukuje wiedzy muzycznej. Odbiorca ten wywodzi się przeważnie z dynamicznie rozwijającej się klasy średniej – mieszczaństwa. Z rekonstrukcji wspomnianego dyskursu wyłania się wizja teatru operowego jako narzędzia zarządzania afektywnością na poziomie indywidualnym i zbiorowym, a zarazem czułego miernika przemian owej afektywności. Autorka nakreśla wszystkie te przemiany, biorąc pod uwagę operę włoską i francuską, tradycyjnie sobie przeciwstawiane, oraz włoski i francuski dyskurs encyklopedyczny, w okresie poprzedzającym Wielką Rewolucję Francuską i krótko po niej. Opera rozumiana jest tu w swych rozmaitych wymiarach: jako instytucja, przestrzeń społeczna, wspólnotowe doświadczenie, ale także jako specyficzny typ teatru, wreszcie – dzieło słowno-muzyczne. Wszystkie te wymiary składają się zaś na obraz fascynującego i uwodzicielskiego zjawiska multimedialnego, które od ponad czterech wieków oddziałuje na naszą wyobraźnię.

The cultural history of opera can be told in many ways. The discourse that was taken into account in the presented book in order to present opera at the threshold of modernity is musical encyclopedias and dictionaries. They constitute a specific type of literature, addressed to a dilettante recipient, a self-taught person, and an enthusiast who seeks musical knowledge on his own. This recipient usually comes from the dynamically developing middle class – the bourgeoisie. From the reconstruction of the above-mentioned discourse emerges a vision of opera theatre as a tool for managing affectivity at the individual and collective level, and, at the same time, a sensitive measure of the changes in this affectivity. The author outlines all these changes, taking into account Italian and French opera, traditionally opposed to each other, and Italian and French encyclopedic discourse in the period before and shortly after the Great French Revolution. Opera is understood here in its various dimensions as an institution, a social space, a community experience, but also as a specific type of theater, and, finally, a work of words and music. All these dimensions create an image of a fascinating and seductive multimedia phenomenon that has been capturing our imagination for over four centuries.

Podziękowania / 9
Wykaz skrótów / 11
Uwagi do sposobu wykorzystania źródeł / 13

Wprowadzenie / 15
Wokół afektu i opery / 15
Dyskurs słownikowy / 21
Dygresja: opozycja stylu włoskiego i francuskiego / 29
Metody badawcze / 36

Rozdział 1. Słownik muzyczny: jego kształt i znaczenie od czasów Rousseau / 43
Słownik a gromadzenie, systematyzowanie i komunikowanie wiedzy w XVIII wieku / 43
Słownik a encyklopedia w ujęciu encyklopedystów / 50
Praktyki czytania przełomu wieków: słownik wobec fenomenu Lesesucht / 55
Samouctwo i popularność: dwa klucze do czytania słowników / 63
Słownik i jego projektowany odbiorca (projektowana odbiorczyni) / 67
Założycielskie dzieło Rousseau: od encyklopedii do słownika / 73
Między kompilacją, konwersacją i polemiką: formy dyskursu słownikowego i encyklopedycznego (casus recepcji Dictionnaire de musique) / 78

Rozdział 2. Jak działała muzyczna retoryka uczuciowości? Wokół pojęcia afektu w słownikach muzycznych przełomu wieków / 89
Słownik w służbie retoryki muzycznej / 89
Warianty i reinterpretacje pojęcia afektu w słownikach osiemnastowiecznych / 98
Pojęcie afektu w teorii sztuki początku XIX wieku / 107
Fizjologia afektu / 114
Typologie i katalogi afektów / 126
Patos, czyli o afekcie w teatrze / 131
Afekt a zagadnienie harmonii / 138
Afekt a ekspresja / 145

Rozdział 3. Opera jako fantazmat: afektywność teatru operowego wobec jego funkcji społecznych / 155
Uwagi wstępne: teatr operowy jako miejsce publicznej wiwisekcji uczuć / 155
Opera i jej „uczuciowa genologia” w dyskursie słownikowym / 170
Utopijna wizja reformy operowej i jej rewolucyjny zmierzch / 184

Rozdział 4. Afekt i aktorstwo operowe w słownikach muzycznych / 205
Uwagi wstępne: śpiew, gra aktorska i ich wzajemne relacje / 205
Współpraca wykonawcy z zamysłem kompozytora / 218
Zasada preskryptywności w słownikach muzycznych: dygresja do dalszej analizy / 223
Mimika, gest i głos w teatrze operowym jako środki wyrażania uczucia / 225
Studium abiektu: fenomen kastrata i jego aktualizacje w dyskursie słownikowym / 251

Rozdział 5. Dzieło operowe a zagadnienia afektywności w słownikach muzycznych / 265
Opera i jej zróżnicowanie gatunkowe we współczesnej świadomości teoretycznej / 265
Porządek dzieła: semantyczna rama / 268
Porządek dzieła: podział na akty i kłopoty z antraktem / 276
Afekt w samodzielnych częściach dzieła operowego: aria i wokół arii / 279
Afekt w samodzielnych częściach dzieła operowego: recytatyw i wokół recytatywu / 297
Afektotwórcze znaczenie partii instrumentalnych w operze / 307
Afektotwórcze znaczenie partii baletowych w operze / 317

Zamiast zakończenia / 325
Bibliografia / 331
Lista haseł ze słowników i z encyklopedii muzycznych wykorzystanych w książce / 367
Spis ilustracji / 373
Summary / 375
Indeks osób / 379

Małgorzata Lisecka