Literackość. Modele, gradacje, eksperymenty

Każde nowe zjawisko literackie zagraża tożsamości literatury, ale i jej tożsamość potwierdza. Nowość inicjuje zmianę hierarchii tematów, powoduje deregulację norm wysłowienia, wzmaga zamieszanie pośród gatunków, wymusza rewizję granic oddzielających literaturę od nieliteratury i paraliteratury oraz komunikację werbalną od niewerbalnej. Najgłębsze wstrząsy i najgwałtowniejsze zwroty nie niszczą jednak uniwersalnego modelu literackości, dlatego pozostaje on nieodmiennie atrakcyjny dla pisarzy, tłumaczy, czytelników, krytyków, historyków i teoretyków sztuki słowa.

Spośród wielu teorii „tego, co literackie”, wyróżnia się teoria sprzecznościowa. Powtarza się ona w kolejnych epokach i poetykach, utworach i manifestach – zachowawczych i nowatorskich, rodzimych i wzorowanych na inwencji cudzej. Literackość polega tu na zawieszeniu obowiązującej poza sztuką słowa formalno-logicznej normy niesprzeczności (lex contraditionis), wedle której nie mogą być uznane za równocześnie prawdziwe dwa przeciwstawne sądy na temat tego samego przedmiotu, ujęte w tym samym trwaniu. W komunikacji praktycznej nie jest dopuszczalne, by jednocześnie było A i nie-A; w komunikacji literackiej jest to nieodzowne. Nie chodzi tylko o sądy, ale o napięcia między aktywnymi w danym dziele literackim składnikami: sztucznością a naturalnością mowy, porządkiem a chaosem fabuły, eksperymentem a wznowieniem chwytów oswojonych, bezstronną obserwacją a stronniczą oceną świata, jego widzialnością a niewidzialnością, wyrażalnością a niewyrażalnością intuicji autorskich, orientacją realistyczną a imaginatywną itd. Model sprzecznościowy jest otwarty dla odmiennych stylów i poetyk – z uwagi na gradacyjny charakter wyzwalanych w literaturze energii.

Punkt wyjścia. Impulsy literackości / 9
Impuls formalno-językowy / 10
Impuls emocjonalny / 12
Impuls ideologiczny / 27
Dygresja o (literaturoznawczej) metaforze / 35
Impuls naukowy / 39

Rozdział 1. Struktury literackości / 45
„Sprzecznościowa” koncepcja literackości. Model uniwersalny / 46
Awarie i energie komunikacyjne / 62
Między wyrażalnym a niewyrażalnym / 67
Niewyrażalne czy niewyrażone? / 78
Między widzialnym a niewidzialnym / 83
Wiersz księżycowy Bolesława Leśmiana / 95
Między ontologią a poetyką / 102
Ontologia dzieła „tektonicznego” / 113
Ontologia „modelu świata” / 123

Rozdział 2. Paradygmaty literackości / 135
Literatura jako paradygmat / 136
Literatura wyczuwalna / 138
Rozstaje leksykograficzne / 142
Termin „literatura” w kalejdoskopie historycznym / 147
Literatura literaturoznawców / 151
Wyobraźnia limitatywna / 156
Granice literatury, granice historii, granice granic / 158
Komunikacyjny paradygmat literacki / 161

Rozdział 3. Literackość w czasoprzestrzeniach recepcji / 169
Literackość rodowodowa / 169
Szeregi (auto)recepcji / 170
Literatura z literatury, ale i skądinąd / 173
Literatura in statu nascendi / 185
Szeregi (auto)komunikacji literackiej w poetykach autorskich i w specjalizacjach badawczych / 203

Rozdział 4. Metafory, interpretacje, wielkie sylwy / 207
Metafora a interpretacja / 208
Przykład: róże Stanisława Grochowiaka / 221
Porwani przez przenośnie / 224
Literackość interpretacji / 226
Całości literackie w perspektywie gradacyjnej / 235
Sylwy mniejsze i większe / 238
Wielka interpretacja wielkiej sylwy / 240
Przykład: Mickiewicziana / 241
Pierwszy cel aksjologiczny, czyli wielkość i małość / 249
Drugi cel aksjologiczny, czyli aktualność i historyczność / 259
Cele komunikacyjne, czyli pewność i niepewność sensu / 267
Wielka interpretacja awangardy krakowskiej / 273
Awangarda rozrzucona / 274
Krąg pierwszy: rozrzucenie nomenklatury / 275
Krąg drugi: rozrzucenie wyznaczników / 279
Krąg trzeci: rozrzucenie czasoprzestrzeni / 285

Rozdział 5. Strukturalizm powrotny / 291
Zwroty, odwroty, powroty (metodologiczne) / 291
Zwrot antystrukturalistyczny / 293
Spór o wartościowanie / 293
Przymusy aksjologiczne / 299
Badawcze normy stabilne / 304
Odwrót od literatury / 307
Ogród rozkoszy prywatnych czy nowy instytucjonalizm? / 312
Dekonstrukcja? – raczej eksperyment / 318
Miejsce w historii / 328
Oświetlenia strukturalizmu / 332

Rozdział 6. Paraliteratura. Obszar trzeci, a właściwie pierwszy / 351
Jeszcze jeden spór: o dychotomie / 351
Załamania dychotomii / 357
Pogranicze czy obszary mowy w pełni suwerenne? / 359
Paraliteratura a specjalizacje mowy / 362
Próbka paraliteratury: świat w liście / 365

Rozdział 7. Sobowtóry i refleksy literackości w uniwersum semiotycznym / 381
Literackość przestrzeni / 388
Czas mówi przestrzenią, przestrzeń mówi czasem / 393
Przestrzenie, gatunki, reguły spójności / 403
W stronę genologii multimedialnej / 407
W stronę multimedialnej teorii gatunku / 411
W stronę multimedialnej teorii rodzajów / 421

Bibliografia / 431
Summary / 447
Indeks osobowy / 453

Jacek Hnidiuk

Edward Balcerzan