Ojciec, wódz, nauczyciel. Nominacje językowe dotyczące Stalina w sowieckim dyskursie ideologicznym w okresie powojennym

Sfera nominacji dotyczących przywódcy była niewątpliwie jednym z najważniejszych obszarów sowieckiego dyskursu ideologicznego okresu stalinizmu. Brak jednak w dotychczasowej literaturze przedmiotu systematycznej analizy funkcjonowania tych jednostek. Głównym celem podjętych badań był ich opis z perspektywy pragmatyki językowej oraz próba rekonstrukcji zasobu nominacji dotyczących wodza wraz z tendencjami rządzącymi ich występowaniem w określonych typach kontekstów. Materiał empiryczny pochodzi z gazety „Prawda”, która była jednym z tytułów mających niewątpliwy wpływ na kształtowanie się całości dyskursu.

Przedstawiony w przedłożonej pracy opis składa się z prezentacji zasobu nominacji Stalina, ich analizy pragmatycznej uwzględniającej historyczne okoliczności poszczególnych użyć oraz próby rekonstrukcji wzajemnych relacji między nimi. O ile próba ta jest udana, istnieją przesłanki do tego, aby mówić nie tylko o określonym zasobie leksykalnym, ale o dość elastycznym systemie nominacji dotyczących wodza ZSRR.

Przedmowa / 11

Część I
Teoretyczne podstawy analizy
I. Założenia ogólne / 17
II. Literatura i źródła / 27
1. O pracowania językoznawcze i nauka o komunikacji / 28
2. O pracowania niejęzykoznawcze / 33
3. Źródła analizowanego materiału / 35
4. Chronologiczne ramy analizy / 38
III. Problem pojęcia nowomowy. Nowomowa jako dyskurs w kodzie ograniczonym / 43
1. Status terminu i pojęcia / 43
2. Nowomowa jako dyskurs / 46
3. Dyskurs ideologiczny a kod ograniczony / 48
4. Cechy dyskursu ideologicznego a nominacje dotyczące Stalina / 51
5. Dyskurs czy dyskursy totalitarne? Uniwersalne cechy komunikacji ideologicznej / 64
IV. Pragmatyczne ujęcie problemu / 69
1. Nadawca / 72
2. Odbiorca / 77
3. Cele komunikacji. Nominacje Stalina a funkcje wypowiedzi w totalitarnym dyskursie stalinizmu / 80
4. Kontekst w komunikacji ideologicznej, opozycyjna struktura dyskursu / 85
V. Wartościowanie uniwersalne i ideologiczne – pojęcie i rola ideologemu / 89
1. Wartościowanie w dyskursie totalitarnym / 89
2. Wartościowanie uniwersalne i ideologiczne / 90
3. Nominacje wśród językowych środków wartościowania / 92
4. Pojęcie i rola ideologemu / 94
5. Niejawność ocen / 100
VI. Nominacje poza asercją – konteksty składniowe nominacji. Kłamstwo i manipulacja – językowe i pozajęzykowe problemy w analizie / 101
1. Nominacje poza asercją / 101
2. Kłamstwo a manipulacja / 102
3. Konteksty składniowe nominacji Stalina / 105
VII. Nominacje peryfrastyczne i nieperyfrastyczne, nominacje frazowe i ciągi nominacji / 109
VIII. Pojęcia semantyczne przydatne w analizie / 115
1. Metafora / 116
2. Konotacja leksykalna / 119
3. Pole wyrazowe / 122

Część II
Analiza nominacji dotyczących Stalina w sowieckim dyskursie ideologicznym
I. Nieperyfrastyczne nominacje dotyczące Stalina. Etykieta mówienia o wodzu / 127
1. Сталн / 128
2. Товарищ Сталин / 147
3. (товарищ) Иосиф Виссарионович (Сталин) / 162
4. Typologia użyć nominacji nieperyfrastycznych / 172
II. Tytulatura Stalina / 175
III. Stalin jako przywódca. Nominacje oznaczające lidera / 199
IV. Nominacje Stalina wyspecjalizowane w wyrażaniu kategorii bliskości. Друг, сын i брат / 305
1. (Лучший) друг (кого?) / 305
2. Сын / 321
3. Брат / 322
V. Stalin jako tworca. Nominacje z komponentami znaczeniowymi „tworzenie”, „budowanie” / 323
VI. Stalin – inicjator, inspirator i organizator. Nominacje niewyrażające wyłącznego tworczego wkładu wodza / 369
1. Вдохновитель / 369
2. Организатор / 371
3. Вдохновитель и организатор / 374
4. Инициатор / 381
5. Основоположник / 384
VII. Nominacje dotyczące stalina w polu wyrazowym „teoria i nauka” . 387
1. Корифей (передовой, марксистско-ленинской) науки (социализма, коммунизма) / 389
2. Ученый / 395
3. Теоретик (чего?) / 400
4. Мыслитель / 404
5. Марксист / 405
6. Крупнейший представитель творческого марксизма / 406
7. Диалектик / 407
8. Знаток национального вопроса / 407
9. Мастер (марксистской диалектики) / 408
VIII. Stalin – zwycięzca i wyzwoliciel. Nominacje związane ze zwycięstwem w ii wojnie światowej i jego konsekwencjami / 411
1. Победитель / 413
2. Освободитель (X народа, народов) / 414
3. Спаситель / 420
4. Избавитель / 425
5. Защитник / 426
6. Cобиратель украинских земел / 431
IX. Nominacje wyspecjalizowane w wyrażaniu kategorii wielkości – гений i гигант / 433
1. Гений / 433
2. Гигант / 440
X. Pozostałe nominacje dotyczące wodza, charakterystyczne dla kampanii pokojowej / 441
1. Борец за мир / 442
2. Поборник мира / 448
3. Приверженец мира / 449
4. Деятель мира / 450
5. Опора мирa / 450
6. Мир / 451
XI. Pozostałe abstrakcyjne nominacje dotyczące stalina / 453
1. Nominacje abstrakcyjne w użyciach z szeroką możliwością wzajemnej substytucji / 455
2. Nominacje abstrakcyjne o relewantnej semantyce / 456
3. Nominacje abstrakcyjne w ciągach nominacji / 458
4. Archetypowa nominacja солнце / 459
XII. Nominacja человек i nominacje frazowe oparte na pojęciu „człowiek” / 463
Человек / 463
XII. Nominacja человек i nominacje frazowe oparte na pojęciu „człowiek” / 463
1. Человек / 463
2. Nominacje frazowe fundowane na poprzednikach человек i тот / 468
XIII. Stalin a lenin. Nominacje dotyczące stalina z argumentem wartościującym ленин / 473
XIV. Nominacje кандидат i депутат / 485
1. Кандидат / 485
2. Депутат / 487
XV. Stalin widziany „z zewnątrz”. Nominacje dotyczące Stalina w wypowiedziach wysokich przedstawicieli państw spoza „bloku” / 489
1. Соотечественник / 489
2. Личность / 490
3. Государственный деятель / 491
XVI. Pozostałe nominacje dotyczące Stalina / 493
1. Революционер / 493
2. Cолдат / 495
3. Патриот / 495
4. Гуманист / 496
5. Великий москвич / 496
XVII. A diektywne komponenty formuł nominacyjnych / 499
1. D eiktyczne markery bliskości / 499
2. A diektywne markery bliskości / 500
3. Przymiotniki przekazujące ocenę wodza / 503
4. O kreślenia przynależności / 512
5. A diektywy wyspecjalizowane w wyrożnianiu wodza na tle
grupy (первый, передовой) / 513

Zakończenie / 515
Tab. 1. Najważniejsze nominacje stalina w sowieckim dyskursie totalitarnym w latach 1945–1953 / 519
Bibliografia / 523
Резюме / 543
Summary / 546

Piotr Zemszał