Kultura – ideologia – metafora. Metaforyczne dychotomie związane z kategoriami SWOICH i OBCYCH w ideologicznym subdyskursie o kulturze w ZSRR w latach 1953–1957

Czterolecie między śmiercią Stalina a potwierdzeniem hegemonii socjalistycznego realizmu to okres intensywnej walki o utrzymanie tej pozycji. Ważną rolę odegrała tu zasadnicza ideologiczna dychotomia SWOI – OBCY, MY – ONI, WROGOWIE, tym bardziej że wobec spodziewanego odprężenia po śmierci wodza druga z tych kategorii stała się jak najbardziej aktualna, zagrożenie ze sfery rytualnej nagle przeniosło się do sfery realnej. Ta dychotomia znalazła swoje realizacje również w subdyskursie o kulturze. Formalizm, dekadentyzm, naturalizm – tak określano kierunki w sztuce, przed którymi za wszelką cenę należało postawić tamę. Jednak jak je definiować, by nie straciły swojej specyficznej, złowrogiej magii? Czy w ogóle je definiować? Jak objaśniać je ludziom, czytelnikom gazet tak, aby kwalifikowali je zgodnie z oczekiwaniami władz, zachowując przy tym ich istotną cechę – semantyczną niedookreśloność pozwalającą na swobodne posługiwanie się nimi jako stygmatyzującymi etykietami. Odpowiedź na te pytania znaleziono m.in. w metaforze – doskonałym środku oddziaływania na odbiorcę. Zbudowanie wielu paraleli między abstrakcyjnymi pojęciami z zakresu teorii sztuki i literatury a najbardziej oczywistymi, powszednimi, archetypowymi metaforami pozwoliło propagandzie kulturalnej rozwiązać ten problem. O metaforyczności badanych tekstów świadczą liczby. Wśród około trzech tysięcy odnotowanych podczas kwerendy (materiały gazety „Prawda” z lat 1953–1957) użyć w ten czy inny sposób wartościujących jednostek leksykalnych znacznie ponad tysiąc to użycia metaforyczne. Spośród nich wybrano te, które bezpośrednio wchodzą w relacje opozycyjne, budując klarowny dla odbiorcy, oczywisty pod względem interpretacyjnym obraz podstawowej ideologicznej dychotomii SWOI – OBCY. Proponowana praca ma pokazać, jak ten mechanizm działał na łamach najważniejszej gazety w ZSRR – „Prawdy”.

Przedmowa / 7

Część I. Teoretyczne podstawy analizy / 11

Rozdział 1. Badania nad sowieckim dyskursem ideologicznym. Źródła analizowanego materiału / 13

Rozdział 2. Język a kultura – wybrane problemy / 21
Sowiecki subdyskurs o kulturze a zideologizowana kultura ZSRR / 28

Rozdział 3. Ideologiczny subdyskurs o kulturze / 37
Magiczny wymiar działań komunikacyjnych / 41
Arbitralność, desemantyzacja znaku / 44
Rytualny wymiar subdyskursu o kulturze – czy „tylko rytuał”? / 50

Rozdział 4. Manichejski charakter sowieckiego dyskursu ideologicznego. SWOI I OBCY w ideologicznym subdyskursie o kulturze / 57
Agresja językowa w ideologicznym subdyskursie o kulturze w ZSRR,czyli kiedy OBCY stają się WROGAMI / 66

Rozdział 5. Aksjologiczny wymiar sowieckiego dyskursu ideologicznego. Wartościowanie w perswazji / 79

Rozdział 6. Realizacje ideologemowe jako elementy wartościujące. Próba zdefiniowania ideologemu. Ideologemy i quasi-ideologemy / 89

Rozdział 7. Metafora jako sposób wyrażenia opozycji SWOI – OBCY / 103

Rozdział 8. Sowiecki dyskurs ideologiczny – pragmatyczne ujęcie problemu / 111
Nadawca / 114
Odbiorca / 119
Cele komunikacji. Perswazja w sowieckim totalitarnym dyskursie o kulturze / 123
Typ kontaktu / 128
Kontekst / 129

Część II. Ideologemy i quasi-ideologemy / 131

Część III. Metafora archetypowa w orbicie dychotomii SWOI – OBCY / 171

Rozdział 1. Metaforyka związana z opozycją pojęciową ŚWIATŁO – CIEMNOŚĆ. Metafora ognia / 173

Rozdział 2. Metafora organizmu. ZDROWIE i CHOROBA. ŻYCIE i ŚMIERĆ / 195

Rozdział 3. Metaforyka przestrzenna – metafora wertykalna i horyzontalna / 221

Rozdział 4. BOGACTWO i BIEDA . Stosunki ekonomiczne / 245

Rozdział 5. CZYSTOŚĆ i BRUD / 267

Rozdział 6. ROZWOJ (POSTĘP) – ZASTOJ – REGRES / 281
Metafora organiczna / 288
Metafora oparta na pojęciach związanych z przestrzenią / 305
Мetaforyczne określenia распад, разрушение, разрушатьt / 311
Metafora wzbogacenia i zubożenia / 313
Metafora budowy (культурноестроительство) / 314

Rozdział 7. Metafora wojenna / 317
Uczestnicy walki / 320
Sytuacja, działanie / 330
Miejsce walki / 345
Atrybutyka militarna / 350

Zakończenie / 357
Spis analizowanych tekstów / 361
Bibliografia / 381
Aннотация / 407

Piotr Zemszał