Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza

Publikowane opracowanie jest swego rodzaju próbą scharakteryzowania przestrzeni osadniczej społeczności młodszej epoki brązu i początku epoki żelaza w strefie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy. Sygnalizowany przedział czasu wskazuje na wykorzystanie w niniejszym studium źródeł archeologicznych tradycyjnie łączonych z kulturami łużycką i pomorską. Z wymienionymi jednostkami taksonomicznymi łączy się takie najważniejsze fakty cywilizacyjne o znaczeniu ogólnym jak pojawienie i upowszechnienie się kremacji zmarłych, wznoszenie i użytkowanie osiedli obronnych, a także umieszczanie popielnic w grobach skrzynkowych i kloszowych. Jednocześnie, w celu nakreślenia kształtu wspomnianej przestrzeni, autor stara się zwrócić uwagę Czytelnika na uwarunkowania krajobrazowe osadnictwa, oceniane jako istotne i nieodłączne części pierwotnego systemu kulturowego. Próba opisania tego związku przez zdefiniowanie koincydencji źródeł

i otoczenia środowiskowego prowadzi do wniosku o wyjątkowo silnej i tym samym zakorzenionej ważności przywiązania miejscowej ludności do zajmowanych obszarów. Trwałość tego umocowania, tej swego rodzaju tradycyjnie uprawnionej stygmatyzacji „przyjaznością oswojonego siedliska”, była ogólnie stała od młodszej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza włącznie. Płynie stąd wniosek, że wymienione wyżej fakty w postaci pojawienia się osiedli obronnych i później grobów skrzynkowych i kloszowych, istotne także z punktu widzenia wyróżników kultur archeologicznych i ich faz, ogólnie nie zmieniały kształtu stref osadniczych, stymulowanych ważnością pamięci o zmarłych przodkach kodowanej „w świętości” miejsc składania ich prochów. Można to oceniać jako wielopokoleniowe uprawnienie wspólnoty do zajmowanego obszaru. Autor zatem skłania się do tych poglądów, które starają się uzasadnić tego rodzaju nekropoliczną stygmatyzację zajmowanych siedlisk. To kulturowe znakowanie przestrzeni mogło się dokonywać także na poziomie innych (pozagrobowych) podmiotów hierofanicznych, znanych wspólnocie. Można tym samym zauważyć, że pewne zmienności kształtu i charakteru struktur osadniczych, jeśli rzeczywiście do nich dochodziło, ogólnie przebiegały w ramach trwale zakorzenionego wariantu kręgu kultur pól popielnicowych, z upływem czasu modyfikowanego wpływami cywilizacji halsztackiej. Dopiero kres tej ostatniej skutkował regresem kulturowym, wyraźnie także odczuwalnym w strefie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy.

Od autora / 7

Rozdział 1. Zagadnienia wstępne / 11
1.1. Podstawy delimitacji przestrzennej i kulturowo-chronologicznej / 12
1.1.1. Regiony krajobrazowe / 12
1.1.2. Formacje taksonomiczne (kultury archeologiczne) / 16
1.1.3. Jakość poznawcza materiałów źródłowych / 17
1.2. Zarys historii ważniejszych odkryć i badań archeologicznych / 19
1.3. Stan badań przyrodniczych i możliwości ich wykorzystania w studiach nad uwarunkowaniami
środowiskowymi osadnictwa ludności kultur łużyckiej i pomorskiej / 37
1.4. Ziemia chełmińska w ważniejszych interpretacjach badaczy młodszej epoki brązu i początku epoki żelaza / 38
1.5. Uwagi o zastosowanych metodach analitycznych / 52

Rozdział 2. Charakterystyka lokalnego wariantu kultur łużyckiej, pomorskiej i grobów kloszowych / 59
2.1. Dyskusja nad jakością środowiska kulturowego w czasach poprzedzających zakładanie ciałopalnych nekropoli / 59
2.2. Grupa chełmińska kultury łużyckiej / 66
2.3. Kultury pomorska i grobów kloszowych / 96

Rozdział 3. Regionalizacja przestrzeni kulturowo-osadniczej w lokalnych strefach krajobrazowych / 115
3.1. Charakterystyka regionów osadniczych / 115
3.2. Dynamika formowania przestrzeni osadniczej / 202
3.2.1. Faza krystalizacji w okresie upowszechniania się ciałopalenia (faza wczesna) / 203
3.2.2. Intensyfikacja procesów osadniczych w czasie nasilania się tendencji do obwarowywania osad
i lokowania ich w miejscach z natury
obronnych (faza klasyczna) / 210
3.2.3. Kontynuacja tradycji powszechnego ciałopalenia w okresie użytkowania grobów skrzynkowych
i kloszowych (faza późna) / 215

Rozdział 4. Problem zmiany kulturowej i próba konfrontacji regionów osadniczych z kształtem lokalnej
przestrzeni kulturowo-społecznej / 221

Rozdział 5. Uwagi podsumowujące / 243

Katalog stanowisk i znalezisk archeologicznych / 249
Zusammenfassung / 291
Bibliografia / 297
Do tomu dołączono mapę (pod opaską) oraz płytę CD, zawierającą tablice (1-104) zapisane w formacie PDF

Jacek Gackowski