OPIS
Pochodząca z 1713 roku Rozprawa o wolnomyślicielstwie Anthony’ego Collinsa (1676–1729), angielskiego deisty i ucznia Johna Locke’a, to jedno z dzieł fundujących Oświecenie. Wyrażony w niej postulat swobody krytycznego namysłu i racjonalnych dociekań dotyczących wszelkich kwestii, jakie może napotkać ludzki rozum, wpisywało się w nowy, osiemnastowieczny model poznania, stanowiąc zarazem wyraz postępującej racjonalizacji religii. Polemiczne zacięcie i ostre pióro Collinsa sprawiło, że w haśle wolnomyślicielstwa optymistyczna wizja czyniącej dziejowe postępy ludzkiej rozumności splata się ze stanowczym sprzeciwem wobec najrozmaitszych zabobonów, zaprawionym sporą dozą antyklerykalizmu. Podobnie jak Chrześcijaństwo bez tajemnic Johna Tolanda (1696), Rozprawa przez lata była źródłem zażartych polemik, niejednokrotnie stanowiąc punkt odniesienia dla podobnej krytyki, z jaką występowano w późniejszych czasach.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie / 9
ROZPRAWA O WOLNOMYŚLICIELSTWIE / 55
List do hrabiego ***** / 59
Rozdział pierwszy / 61
Pierwszy argument mający udowodnić, że każdy człowiek ma prawo do swobody myślenia / 62
Drugi argument pochodzący stąd, że wolnomyślicielstwo stanowi jedyny sposób osiągnięcia doskonałości w naukach / 62
Trzeci argument biorący się z niedorzeczności będących skutkiem tego, że nie myśli się w sposób swobodny / 67
Czwarty argument ukazuje, że na myślenie nie można w rozumny sposób nałożyć żadnych ograniczeń / 78
Piąty argument mający swe źródło w znacznych korzyściach, jakie płyną z wolnomyślicielstwa / 79
Rozdział drugi / 85
Pierwszy argument pochodzący z założenia, iż ludzie z konieczności winni mieć w tych kwestiach słuszne przekonania / 85
Drugi argument wykazuje, że jeśli chodzi o jakiekolwiek przekonania, jedynym obowiązkiem człowieka jest swoboda myślenia / 86
Trzeci argument wykazuje, że na wielkie zło przesądów nie ma innego lekarstwa niż swoboda myślenia w tych kwestiach / 87
Czwarty argument pochodzący z nieskończonej liczby tych, którzy roszczą sobie prawo do głoszenia
objawienia / 92
Piąty argument ma źródło w ustanowieniu w Anglii towarzystwa dla krzewienia Ewangelii za granicą / 93
Szósty argument pochodzi z celu, jakiemu służy Ewangelia, a także z nauk naszego Zbawiciela
oraz jego apostołów / 95
Siódmy argument pochodzi z niektórych przykładów postępowania kleru / 98
Pierwszy przykład: różnice w pojmowaniu natury Boga i Jego atrybutów / 98
Drugi przykład: stwierdzenie kapłanów, że nauki Kościoła są sprzeczne pomiędzy sobą oraz z rozumem / 126
Trzeci przykład: przyznanie się do nadużyć w Kościele / 128
Czwarty przykład: przyznanie się kapłanów do tego, że nie będą mówić prawdy i że będą napominać
każdego przedstawiciela kleru, jeśli to uczyni / 132
Piąty przykład: czyniony przez kler zarzut ateizmu itd. w stosunku do najbardziej racjonalnych chrześcijan / 134
Szósty przykład: sprawienie, że brak pewności co do kanonicznych ksiąg Pisma / 136
Siódmy zarzut: uznanie i ogłoszenie, że tekst Pisma jest wątpliwy / 137
Ósmy przykład: publikacja przez kler argumentów [osób] niewierzących / 140
Dziewiąty przykład: wydanie po angielsku jedynego starożytnego systemu ateizmu / 141
Dziesiąty przykład: sięgnięcie przez kler do świętych oszustw przy publikowaniu i tłumaczeniu
książek / 141
Wnioski dotyczące wspomnianych przykładów postępowania kleru / 148
Rozdział trzeci / 151
Odpowiedź na pierwszy zarzut, głoszący, że ludziom brak dostatecznych zdolności do tego, aby myśleć swobodnie w kwestiach teoretycznych / 151
Odpowiedź na drugi zarzut, głoszący, że wolnomyślicielstwo doprowadzi do podziałów w ludzkich przekonaniach i do społecznego zamętu / 152
Odpowiedź na trzeci zarzut, głoszący, że wolnomyśliciele mogą stać się ateistami / 155
Odpowiedź na czwarty zarzut, głoszący, że kapłani zostali wyznaczeni do swobodnego myślenia w imieniu ludzi świeckich i że należy polegać na ich osądzie tak, jak polega się na osądzie prawników i lekarzy / 158
Odpowiedź na piąty zarzut, głoszący, że ład społeczny wymaga, aby narzucać pewne nauki / 161
Odpowiedź na szósty zarzut, głoszący, że wolnomyśliciele to ludzie bezrozumni, cieszący się złą sławą i występni, w której wykazuje się, że wolnomyśliciele muszą odznaczać się największym intelektem i z konieczności muszą być najbardziej cnotliwymi ludźmi / 168
że w rzeczywistości odznaczali się największym intelektem i byli najcnotliwszymi ludźmi, to zaś poprzez wskazanie na przykłady:
Sokratesa / 171
Platona / 174
Arystotelesa / 175
Epikura / 176
Plutarcha / 178
Spis treści
Warrona / 181
Katona Cenzora / 181
Cycerona / 182
Katona Utyceńskiego / 186
Seneki / 189
Salomona / 191
Proroków żydowskich / 196
Józefa Flawiusza / 201
Orygenesa / 204
Minucjusza Feliksa / 205
Synezjusza / 207
Lorda Bacona / 209
Hobbesa / 211
Tillotsona / 211