Sowietyzacja Polski w 1920 roku. Tymczasowy Rewolucyjny Komitet Polski oraz jego instytucje latem i jesienią tegoż roku

Do decyzji utworzenia na ziemiach centralnej Polski radzieckiej republiki bolszewiccy przywódcy  powrócili latem 1920 roku w czasie sukcesów armii Frontu Zachodniego Michaiła N. Tuchaczewskiego. Bezpośrednim wykonawcą sowietyzacji Polski zostało utworzone 19 lipca w Moskwie, przez Biuro Organizacyjne KC RKP (b), nowe Polskie Biuro (Polbiuro). W jego składzie znaleźli się Feliks Dzierżyński (przewodniczący) oraz Julian Marchlewski, Feliks Kon, Edward Próchniak i Józef Unszlicht. Zgodnie z postanowieniem Biura Politycznego KC RKP (b) z 23 lipca Polbiuro na ziemiach polskich występowało pod nazwą Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP). W tym jednak przypadku przewodniczył mu Marchlewski. Łączność z Moskwą i Leninem utrzymywał F. Dzierżyński. Rezydujący w Białymstoku TKRP nie nawiązał stałej łączności z KC Komunistycznej Partii Robotniczej Polski i pracował bez udziału jego najważniejszych działaczy. Liczył się z tymczasową władzą rewolucyjną, aktywną do czasu zdobycia Warszawy przez Czerwoną Armię i zebrania  w niej Rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich. TKRP wydał dekrety nacjonalizujące przedsiębiorstwa przemysłowe, banki i majątki ziemskie. Nie zdecydował się jednak na przekazanie części przejętej ziemi chłopom. Jego członkowie nie określili też, mimo nalegań Lenina,  swojego stosunku do drobnej własności chłopskiej. Zakładali w miejsce rad wojenno-rewolucyjnych powoływanych przez jednostki Czerwonej Armii własne rady i komitety. Traktowano je jako rewolucyjną administrację odpowiedzialną za przebieg pierwszych i fundamentalnych reform gospodarczych, własnościowych i społecznych. Ich autorytet w lokalnych społecznościach okazał się niewielki. Przy tym wielu członków rad i komitetów nie rozumiało lub nie utożsamiało się z bolszewickimi hasłami i programami. Nie przyniosła pozytywnych rezultatów inicjatywa sformowania Polskiej Czerwonej Armii. Działalność TKRP, a następnie Polbiura zakończyła klęska Czerwonej Armii na linii Wisły, potem nad Niemnem. Po opuszczeniu centralnych ziem polskich TKRP zaprzestał działalności, a Polbiuro zmieniło swój skład osobowy i otrzymało od KC RKP(b) nowe obowiązki, związane przede wszystkim z aktywnością polskich środowisk komunistycznych w radzieckiej Rosji.

Wstęp / 7

1. Polscy komuniści i radykałowie wobec koncepcji radzieckiego państwa polskiego. Kraj (grudzień 1918 – 1 sierpnia 1920) / 21

2. Polscy komuniści w Rosji wobec koncepcji radzieckiego państwa polskiego (grudzień 1918 – czerwiec 1920) / 63

3. KC RKP(b), RKL i dowództwo Czerwonej Armii wobec kwestii polskiej (grudzień 1918 – lipiec 1920) / 101

4. TKRP w Białymstoku i Wyszkowie (30 lipiec – sierpień 1920) / 143

5. Na prowincji (lipiec – sierpień 1920) / 199

6. TKRP i Polbiuro jesienią 1920 roku / 249

7. Odmienne drogi i doświadczenia: TKRP i Galrewkom w 1920 roku / 277

Zakończenie / 301
Bibliografia / 311
Wykaz skrótów / 323
Pезюме / 327
Summary / 329
Indeks nazwisk / 331

Michał Klimecki