Świat po omacku. Etnograficzne studium (nie)widzenia i (nie)sprawności

Książka stanowi wielostronny opis życia osób niewidomych, w tym w szczególności niewidzących od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa. Autor przybliża specyficzne doświadczenia, możliwości i ograniczenia przedstawicieli tej grupy, a także ogólniejsze kulturowe i społeczne uwarunkowania ich życia.

Celem  książki jest odpowiedzenie na następujące pytania: Jak osoby niewidzące od urodzenia uczą się przypisanej im roli „nienormalnych” i „niepełnosprawnych”? Jaki wpływ na życie uczestników badań miał długoletni pobyt w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych? Jak osoby, które nie znają lub nie pamiętają wrażeń wzrokowych, odnajdują się w ramach ogólnie pojętej kultury wizualnej? W jakim stopniu i jakimi sposobami dostosowują się do norm i nakazów dotyczących dziedziny wyglądu? Jak radzą sobie z praktycznymi ograniczeniami, które wynikają bezpośrednio z braku zmysłu wzroku?

Podstawą prezentowanych rozważań są badania etnograficzne wśród osób niewidomych prowadzone w latach 2011‒2017. Ich zasadniczymi uczestnikami były 22 osoby niewidzące w wieku 18‒42 lat. W tym okresie autor nawiązał również liczne kontakty z innymi osobami niewidomymi, ociemniałymi i niedowidzącymi,  ich znajomi i członkami rodzin, a także pracownikami instytucji i organizacji działających na rzecz tej grupy.

Badania stanowią również próbę realizacji i weryfikacji założeń etnografii opartej na współpracy (collaborative ethnography). Jednym z wyrazów pogłębionej współpracy z uczestnikami badań są ich komentarze dotyczące poszczególnych rozdziałów książki, które zostały zamieszczone na końcu każdej części.

I nagroda w XVI Edycji konkursu na najlepsze prace naukowe poświęcone tematyce niepełnosprawności „Otwarte Drzwi”

Wprowadzenie / 11
Tematyka pracy / 11
Badania etnograficzne wśród osób niewidomych / 13
Niepełnosprawność i ślepota – literatura przedmiotu / 14
Porządek pracy / 18
Podziękowania / 22

Część I. Proces badawczy – uczestnicy, metody, zagadnienia etyczne
Rozdział 1. Uczestnicy badań / 29
Rozdział 2. Metody i teren badań / 37
2.1. Współbycie / 38
2.2. Rozmowy badawcze / 49
2.3. Obserwacja uczestnicząca oraz rozmowy z innymi osobami / 57
2.4. Porządkowanie i interpretacja materiału badawczego / 63
Rozdział 3. Etnografia oparta na współpracy / 69
3.1. Założenia współpracy etnograficznej / 69
3.2. Współpraca a zaangażowanie uczestników badań / 73
3.3. Konkretne formy współpracy z uczestnikami badań / 76
3.4. Prezentacja wyników badań a współpraca etnograficzna / 79
3.5. Krytyka etnografii opartej na współpracy / 85
Podsumowanie. Etnografia po omacku / 89
Komentarze uczestników badań / 93

Część II. (Nie)normalność – socjalizacja, tożsamość i wspólnota osób niewidomych
Rozdział 1. Odnajdywanie się w rzeczywistości / 101
1.1. Kultura, język, habitus / 101
1.2. Proces porządkowania świata / 108
Rozdział 2. Oswajanie „nienormalności” – dzieciństwo i postawa najbliższej rodziny / 117
Rozdział 3. Pobyt w ośrodku specjalnym / 129
3.1. Idea i rozwój edukacji specjalnej dla osób niewidomych / 130
3.2. Ośrodek jako „proteza domu” / 134
3.3. Bycie wśród swoich / 140
Rozdział 4. Środowisko niewidomych / 149
4.1. Przyjaźń i związki uczuciowe / 149
4.2. Sieć relacji i „ślepa samopomoc chłopska” / 157
4.3. „My, niewidomi” / 162
4.4. Potrzeba ucieczki oraz dystans wobec środowiska osób niewidomych / 168
Podsumowanie. (Nie)normalność a liminalność / 179
Komentarze uczestników badań / 187

Część III. (Nie)widzialność – osoby niewidome wobec norm i wartości kultury wizualnej
Rozdział 1. Widzialność świata / 197
1.1. Wzory percepcji i znaczenie kultury wizualnej / 198
1.2. Widzenie ślepoty / 205
Rozdział 2. Świat „widzących” / 213
2.1. Zagadki widzialności / 213
2.2. Język „widzących” / 224
2.3. Język obrazów / 234
Rozdział 3. Posługiwanie się widzialnym ciałem / 245
3.1. Bycie widzialnym / 246
3.2. Widzialność piętna / 255
3.3. Wygląd i uroda / 266
3.4. Gestykulacja i ekspresja twarzy / 278
Podsumowanie. Tajemnica (nie)widzialności / 295
Komentarze uczestników badań / 299

Część IV. (Nie)pełnosprawność – wymiary sprawczości i niezależności osób niewidomych
Rozdział 1. Obszary i granice sprawności / 311
1.1. Sprawczość, sprawność, skuteczność / 311
1.2. Modele niepełnosprawności / 321
Rozdział 2. Osoby niewidome wobec systemu instytucji wspierających / 335
2.1. System instytucji wspierających / 335
2.2. Proces rehabilitacji / 345
2.3. Praca i zatrudnienie osób niewidomych / 355
Rozdział 3. Mobilność i orientacja przestrzenna osób niewidomych / 373
3.1. Podstawowe umiejętności w dziedzinie mobilności i orientacji przestrzennej / 374
3.2. Pies przewodnik / 386
3.3. Urządzenia i programy nawigacyjne / 395
3.4. Dostępność i dostosowanie przestrzeni / 401
3.5. Pomoc widzących przewodników / 407

Podsumowanie. Doświadczenie (nie)sprawności / 419
Komentarze uczestników badań / 425
Zakończenie / 433
Bibliografia / 441
Summary / 483
Indeks osobowy / 489

Kamil Pietrowiak