Umysł Wszechświata

Opracowanie i tłumaczenie – Piotr Roszak

Wydawać by się mogło, że religia jest nieobecna w nauce, ale tak nie jest. Właśnie w tym duchu Mariano Artigas podejmuje w tej książce wyzwanie do zbudowania takiego wydolnego połączenia, pewnego rodzaju mostu między naukami eksperymentalnymi a religią w ogólności. Jest to zadanie, które nie należy do łatwych, zwłaszcza jeśli ma się skrupulatnie szanować specyficzny charakter każdej z nich i metodologiczny brak ciągłości między nimi, który gwarantowałby ich wzajemną autonomię. Dlatego w swojej książce Artigas skupia się na założeniach nauki i implikacjach postępu naukowego, ukazując głęboką spójność tego rodzaju refleksji filozoficznej z perspektywą metafizyczną i religijną, w których aktywność boska i duchowość ludzka nadają głębszy sens wysiłkowi naukowemu.

Namysł Artigasa ma charakter filozoficzny, ale za punkt wyjścia nie obiera zasad metafizycznych. Raczej skupia się na pewnych stanach rzeczy, które powinny być traktowane jako założenia nauki, ponieważ są jej niezbędnymi warunkami: inteligibilność natury, zdolność ludzka do poznania porządku naturalnego, wartość zaangażowania w działalność naukową. Swoje studium wieńczy zaś refleksją o powiązaniach między tymi ogólnymi założeniami a osiągnięciami postępu naukowego. W istocie fakt, że nauka działa i to tak dobrze, powinien nieść głębokie implikacje dla naszego rozumienia i oceny uwarunkowań ontologicznych, epistemologicznych i etycznych, które czynią naukę możliwą.

Założenia nauki analizowane w Umyśle Wszechświata przy naiwnym spojrzeniu mogłyby się wydawać trywialne i niezasługujące na poważne badania; a jednak refleksja filozoficzna i teologiczna nad nimi nie jest w żadnym razie kwestią trywialną. Analizy Artigasa cechuje prostota i uczciwość, ale z pewnością nie są one powierzchowne. Udaje mu się zbudować filozoficzny most, który służy do oparcia na solidnym fundamencie prawdziwego dialogu między nauką a religią. Zważywszy na nowość perspektywy, jej wewnętrzną wartość i rozległość horyzontów, które otwiera przed czytelnikiem, Umysł Wszechświata można uznać nie tylko za znaczący wkład, lecz także za istotny postęp w obszarze współczesnego dialogu między wiarą a nauką.

Kard. Paul Poupard Przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury [Fragm. „Wstępu”]

Wstęp / 11
Wprowadzenie / 15

Część pierwsza. Nauka przekracza samą siebie

Rozdział 1. Przekraczając granice nauki / 23
I. Relacje między nauką a religią / 24
II. Przerwa metodologiczna / 30
1. Perspektywa naukowa / 30
2. Naturalizm: różnica czy konflikt? / 35
3. Filozofia jako pośrednik / 38
III. Zagadnienia graniczne / 41
1. Czy istnieją autentyczne zagadnienia graniczne? / 41
2. Połączenia subiektywne / 45
3. Częściowa zbieżność / 48
IV. W poszukiwaniu integracji / 52
1. Założenia i perspektywa ogólna / 52
2. Budując mosty / 58

Rozdział 2. Założenia i konsekwencje nauki / 61
I. Dlaczego założenia? / 62
1. Ogólne założenia nauki / 62
2. Nauka bez założeń? / 67
II. Badając założenia / 74
1. Realizm ontologiczny i epistemologiczny / 74
2. Założenia i granice nauki / 78
3. Nienaukowa podstawa nauki / 80
4. Czy nauka może wyjaśnić wszystko? / 84
5. Uzasadnienie zwrotne założeń badawczych / 87
6. Hipotezy filozoficzne w nauce / 91
7. Zadziwiająca skuteczność nauki / 9
III. Jakie założenia? / 95
1. Założenia w trzech wymiarach nauki / 95
2. Jaki rodzaj założeń? / 97
IV. Sprzężenie zwrotne postępu naukowego / 101
1. Jak działają założenia? / 101
2. Przewodnik budowy mostów / 106

Część druga. Samoorganizacja i działanie Boże

Rozdział 3. Kreatywność naturalna / 111
I. Naukowe poszukiwanie porządku / 112
1. Porządek naturalny / 112
2. Naukowe poznanie porządku / 119
3. Kosmowizje naukowe / 125
II. Kosmowizje i ich opis / 126
1. Od natury do historii / 126
2. Świat bez celowości / 133
3. Świat jako wzorzec liczbowy / 136
4. Ewolucyjny wszechświat / 140
5. Relatywny świat procesu / 142
III. Nowa kosmowizja naukowa / 144
1. Ujednolicony obraz świata / 145
2. Teorie morfogenetyczne / 148
3. Dynamizm naturalny / 152
4. Modelowanie / 155
5. Samoorganizacja / 159
6. Informacja / 163
7. Otwarty wszechświat / 170

Rozdział 4. Inteligibilność natury / 177
I. Świat samowystarczalny? / 178
1. Redukcjonizm ontologiczny / 178
2. Wszechświat samo-stworzony? / 185
3. Granice ewolucji / 189
4. Błędy naturalistyczne / 192
II. Nieświadoma inteligencja / 194
1. Racjonalność natury / 195
2. Teleologiczne mosty / 203
2.1. Teleologia zaktualizowana / 204
2.2. Teleologia naturalna: fakt / 207
2.3. Teleologia naturalna: wyjaśnienie / 213
3. Teleologiczne zagadki / 221
3.1. Fizyka i teleologia / 221
3.2. Biologia i teleologia / 227
3.3. Samoorganizacja i teleologia / 232
III. Boska sztuka / 234
1. Drogi działania Bożego / 234
2. Kontyngencja i boski plan / 240
3. Naturalna i boska kreatywność / 246

Część trzecia. Kreatywność naukowa i wyjątkowość człowieka

Rozdział 5. Czytając księgę natury / 253
I. Racjonalność nauki / 254
1. Naukowa wizja świata / 254
2. Postawa krytyczna / 261
3. Paradygmaty i rewolucje / 269
4. Programy badań naukowych / 275
5. Krytyka rozumu naukowego / 278
6. Rozwiązanie problemów / 280
7. Racjonalność: podsumowanie / 285
II. Trzy poziomy w nauce doświadczalnej / 287
1. Cel nauki / 287
2. Metody naukowe / 296
3. Konstrukty naukowe / 300
III. Zasięg nauki / 303
1. Czynniki konwencjonalne w nauce / 304
2. Obiektywność naukowa / 310
3. Prawda w nauce / 316

Rozdział 6. Człowiek w naturze / 325
I. Nauka, epistemologia i naturalizm / 325
1. Naturalizacja epistemologii / 326
2. Epistemologia ewolucjonistyczna / 332
3. Naturalizm metodologiczny / 337
4. Naturalizm antropologiczny / 340
II. Wartość poznania ludzkiego / 347
1. Nauka i fallibilizm / 348
1.1. Dwa rodzaje fallibilizmu / 349
1.2. Fallibilizm i racjonalizm / 352
1.3. Kreatywność naukowa i fallibilizm / 356
2. Niezawodność nauki / 361
2.1. Intersubiektywność / 363
2.2. Kontrola eksperymentalna / 365
2.3. Przewidywalność / 367
2.4. Postęp / 368
2.5. Poznanie wiarygodne / 371
3. Epistemologia otwarta / 373
III. Wyjątkowość człowieka / 377
1. Argumenty naukowe / 378
2. Immanencja i transcendencja / 382
3. Znaczenie nauki / 387

Część czwarta. Nauka i wartości

Rozdział 7. Wartości naukowe / 393
I. Dlaczego wartości? / 394
1. Nauka wolna od wartości? / 394
2. Autonomia nauki / 399
II. Oceniając wartości naukowe / 402
1. Nowe połączenia między nauką a etyką / 403
2. Etyczna podstawa nauki / 409
3. Struktura normatywna nauki / 411
4. Wartości poznawcze / 419
4.1. Wartościowanie i wybór teorii / 419
4.2. Wartość wartości naukowych / 421
4.3. Pluralistyczne cele w nauce? / 425
5. Nauka doświadczalna jako zadanie moralne / 429
III. Jakie wartości? / 436
1. Wartości konstytutywne / 436
1.1. Wartości poznawcze / 438
1.2. Wartości pragmatyczne / 441
2. Wartości instytucjonalne / 444
3. Wartości w czterech rodzajach aktywności naukowej / 418
3.1. Badanie / 449
3.2. Systematyzacja / 450
3.3. Przekazywanie / 451
3.4. Zastosowanie / 452
IV. Wartości naukowe i postęp nauki / 453
1. Implikacje epistemiczne / 453
2. Implikacje społeczne / 460

Rozdział 8. Znaczenie postępu naukowego / 465
I. Ponowne zaczarowanie świata / 466
1. Odczarowanie świata / 466
2. Ponowne zaczarowanie świata / 475
2.1. Ponowne zaczarowanie nauki / 475
2.2. Nauka postmodernistyczna / 480
2.3. Perspektywa holistyczna / 483
2.4. Nauka i myślenie mityczne / 485
3. Uaktualniając agendę / 487
II. Budując mosty / 488
1. Rekapitulacja / 488
2. Stosując kryteria naukowe / 490
2.1. Moc wyjaśniania / 492
2.2. Moc przewidywania / 495
2.3. Precyzja / 498
2.4. Różnorodność niezależnych prób / 500
2.5. Wzajemne wsparcie / 501
III. Dalsze perspektywy / 503
1. Zaangażowanie Boga w stworzenie / 503
2. Boskie plany / 508
3. Transcendencja Boga / 511
4. Boskie drogi na ziemi / 514
5. Małość i wielkość człowieka / 518
6. Naturalizm integralny / 521
7. Kreatywność: naturalna, ludzka i boska / 527

Bibliografia / 531
Indeks / 549

Mariano Artigas