Zasada proporcjonalności jako podstawa oceny legalności ograniczeń swobód rynku wewnętrznego Unii Europejskiej

Zasada proporcjonalności odgrywa szczególną rolę w ramach swobód rynku wewnętrznego UE. Każde ograniczenie swobody przepływu towarów, osób usług lub kapitału stosowane przez państwo członkowskie musi być bowiem uzasadnione jednym z prawnie uzasadnionych celów oraz odpowiadać wymogom proporcjonalności. Orzecznictwo dotyczące tych ograniczeń podlega ewolucji i te nowe tendencje w zakresie sądowej kontroli tytułowej zasady starano się ująć w niniejszej książce. Dlatego też po przedstawieniu ogólnych zagadnień związanych z proporcjonalnością, takich jak jej charakter prawny czy funkcje skoncentrowano się na roli, jaką odgrywa ona w ramach swobód rynku wewnętrznego, stając się stopniowo podstawowym elementem oceny legalności ich ograniczeń.

Składa się ona z trzech rozdziałów, z których pierwszy zawiera charakterystykę proporcjonalności jako zasady ogólnej prawa UE, a zatem nie odnosi się jedynie do swobód rynku wewnętrznego, lecz ma szerszy wprowadzający charakter. W kolejnych dwóch rozdziałach przeanalizowano natomiast bogate i zróżnicowane orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości odnoszące się odpowiednio do swobody przepływu towarów oraz osób i usług. Na podstawie analiz tych rozstrzygnięć sformułowano wniosek m.in. o rosnącym znaczeniu zasady proporcjonalności w ramach sądowej kontroli środków państw członkowskich mających wpływ na swobody rynku wewnętrznego.

Monografia koncentruje się na występującym w najnowszym orzecznictwie standardzie sądowej kontroli proporcjonalności środków krajowych ograniczających swobody rynku wewnętrznego. Stara się przedstawić rosnącą rolę tej zasady w ramach oceny legalności ograniczeń, przyczyny tego zjawiska oraz jego ewentualne skutki prawne i praktyczne. W uwagach końcowych wskazano także, że głównym wyzwaniem dla Trybunału Sprawiedliwości byłoby wypracowanie wzorca kontroli proporcjonalności obowiązującego w odniesieniu do poszczególnych interesów publicznych podnoszonych przez państwa członkowskie, który mógłby być następnie stosowany samodzielnie przez sądy krajowe.

The principle of proportionality plays a particular  role in the frames of the internal market of the EU. Any restriction to the free movement of goods, persons, services or capital applied by a Member State must be justified by one of the legitimate aims and comply with the requirements of proportionality. The case-law of the Court of Justice concerning these restrictions has evolved and these new trends in the judicial review of  proportionality require further research the results of which are presented in the book. Therefore, after presenting general issues related to this principle, such as the legal nature and functions, the focus is on the role it plays within the freedoms of the internal market, where it has gradually become a central element of the assessment of their restrictions made by the Court.

Wykaz skrótów / 11
Wstęp / 13

ROZDZIAŁ I. Charakter prawny, funkcje i zakres sądowej kontroli zasady proporcjonalności w prawie UE / 21
1. Charakter prawny proporcjonalności i jej specyficzne cechy. Proporcjonalność a kontrola sądowa / 21
1.1. Szczególna zasada prawa UE pozwalająca na równoważenie wartości i interesów / 21
1.2. Kontrola sądowa w systemie prawa UE i jej wpływ na stosowanie proporcjonalności / 28
2. Zróżnicowane funkcje proporcjonalności w prawie UE / 32
2.1. Wpływ na sposób wykonywania kompetencji przez UE / 32
2.2. Proporcjonalność jako podstawa badania legalności działań podejmowanych przez Unię wobec jednostek / 37
2.3. Ocena działań państw członkowskich z punktu widzenia proporcjonalności / 51
3. Elementy zasady proporcjonalności / 61
3.1. Uwagi ogólne / 61
3.2. Odpowiedniość (ang. suitability) / 65
3.3. Konieczność (ang. necessity) / 71
3.4. Proporcjonalność sensu stricto / 77
4. Zróżnicowane standardy sądowej kontroli / 84
5. Test proporcjonalności przewidziany w dyrektywie 2018/958 / 91

ROZDZIAŁ II. Rola zasady proporcjonalności w kontekście swobody przepływu towarów na rynku wewnętrznym UE / 97
1. Etapy badania regulacji krajowych mających wpływ na swobodę przepływu towarów / 97
2. Od formuły Dassonville, Cassis de Dijon i Keck do zasady dostępu do rynku / 100
2.1. Formuła Dassonville / 100
2.2. Sprawa Cassis de Dijon / 103
2.3. Formuła Keck / 106
2.4. Ewolucja formuły Keck – przesunięcie punktu ciężkości na badanie dostępu do rynku / 112
2.5. Ocena stanowiska Trybunału Sprawiedliwości dotyczącego pojęcia „środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych” / 121
3. Proporcjonalność a klauzule derogacyjne / 126
3.1. Znaczenie regulacji art. 36 TFUE / 126
3.2. Moralność publiczna / 131
3.3. Porządek publiczny / 135
3.4. Bezpieczeństwo publiczne / 138
3.5. Ochrona zdrowia i życia ludzi, zwierząt i roślin / 142
3.6. Pozostałe klauzule derogacyjne / 159
4. Proporcjonalność a wymogi imperatywne / 164
4.1. Charakterystyka wymogów imperatywnych / 164
4.2. Ochrona konsumenta / 169
4.3. Ochrona środowiska / 181
4.5. Pozostałe wymogi imperatywne / 188
5. Wnioski – wzrost znaczenia proporcjonalności i czynniki wpływające na intensywność jej kontroli / 196

ROZDZIAŁ III. Rola proporcjonalności w kontekście swobody przepływu osób i usług / 203
1. Wpływ proporcjonalności na zakres swobód (wyłączenia ze względu na zatrudnienie w administracji publicznej oraz wykonywanie władzy publicznej) / 203
2. Proporcjonalność a klauzule porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego / 217
2.1. Wprowadzenie / 217
2.2. Stosowanie ograniczeń ze względu na porządek, bezpieczeństwo i zdrowie publiczne w ramach swobody przepływu osób / 220
2.3. Stosowanie ograniczeń ze względu na porządek, bezpieczeństwo i zdrowie publiczne w ramach swobody przedsiębiorczości i przepływu usług / 230
3. Proporcjonalność a wymogi imperatywne interesu publicznego / 239
3.1. Warunki stosowania wymogów imperatywnych interesu publicznego / 239
3.2. Rozstrzygnięcia dotyczące wybranych wymogów imperatywnych interesu publicznego / 244
3.2.1. Ochrona praw podstawowych / 244
3.2.2. Reguły dotyczące wykonywania działalności zawodowej / 248
3.2.3. Ochrona konsumentów (usługobiorców) / 258
3.2.4. Ochrona pracowników oraz rynku pracy / 265
3.2.5. Równowaga finansowa systemu ubezpieczeń społecznych oraz stały dostęp do usług medycznych / 275
3.2.6. Zapobieganie niekorzystnym zjawiskom społecznym związanym z hazardem / 280
3.2.7. Spójność systemu podatkowego, skuteczność kontroli podatkowej i zwalczanie oszustw podatkowych / 290
3.2.8. Pozostałe wymogi imperatywne / 301
4. Wnioski – zróżnicowane podejście TS do oceny proporcjonalności / 316

Uwagi końcowe / 321
Wykaz aktów prawnych / 327
Wykaz orzecznictwa / 329
Wykaz literatury / 351

Justyna Maliszewska-Nienartowicz