Znani i nieobecni. Studia i szkice o Andrzeju Bobkowskim i innych pisarzach emigracyjnych

Ideą prezentowanego tomu studiów jest inny ogląd całości wciąż niezbyt dobrze znanej literatury o te elementy, które dotychczas nie były eksponowane czy nawet zauważane, niekiedy może nawet świadomie pomijane, a które dla wiedzy o literaturze i kulturze polskiej na obczyźnie wydają się niezmiernie ważne. Przede wszystkim tom ten pomyślany został jako sposób na wydobycie z mroków społecznej niepamięci tych szczególnych jednostek, które realizowały swój własny sposób bycia emigrantem, a pojęcie „emigracja" wypełniały czytelną, do dziś żywą treścią - owych niby to już w jakimś stopniu poznanych i znanych, a jednak wciąż prawie lub i nawet całkowicie nieobecnych. Autor starał się ujrzeć ich i ich twórczość w nieco odmiennej poetyce, w biograficznym epizodzie, nieraz symbolicznym dla losu uchodźcy, w ważnych elementach ich własnych sposobów kształtowania relacji personalnych wewnątrz środowiska pisarskiej emigracji (tak w przyjaźni, jak w sporze, polemice czy konflikcie), w ujawnieniu nieznanych obszarów ich indywidualnej aktywności, poprzez mało znane fakty, zapomniane czy wciąż nie dość jeszcze poznane utwory, czy wskazania na szczególnego rodzaju postawy także w zbiegach okoliczności czy sytuacjach, na które pisarz nie miał wpływu, badacz zaś w jakimś przynajmniej stopniu wciąż jeszcze go ma. Są to figury losu jednostkowego i doświadczenia egzystencjalnego zbiorowości. W to pojęcie wpisana jest samotność, niepewność, oderwanie, zawieszenie pomiędzy „wtedy" a „teraz" i „tam" a „tutaj", wpisany jest ból, którego nie łagodzą ani racje ideowe, ani sankcje moralne. Zjawisko to jest dalece skomplikowane i bogate w znaczenia, stąd trudno je streścić, a jeszcze trudniej zamknąć w ramach chłodnej, wyważonej, obiektywizującej definicji. Dlatego też przedmiotem prezentowanych studiów nie jest najważniejsza i najcenniejsza część dorobku polskiej emigracji niepodległościowej, czyli literatura, lecz to, co sytuuje się wokół niej czy przy niej, co biegnie może i z dala od głównych nurtów, ale biegnie wobec nich równolegle, co je dopełnia, co im poprzez wyeksponowanie szczegółu dodaje jakichś cech czy barw. Pomimo rozmaitych, bardziej lub mniej udanych prób całościowa panorama polskiej literatury tworzonej na obczyźnie dotychczas nie powstała, stąd studia te - a autor ma świadomość ich przyczynkowości - próbują dopełnić obraz, który istnieje jedynie w zarysie. Są świadomie wybranymi marginaliami czy też swoistymi notami krytycznymi sporządzanymi obok samej literatury, są - w zamierzeniu autora - sposobem na odmienną od przyjętej w badaniach naukowych narrację, a poprzez pryzmat czy medium drobiazgu, okruchu, szczegółu, zbiegu okoliczności być może dają jakąś szansę na inny ogląd, niby już znanej, a ciągle dopraszającej się poznania całości, może też pozwolą doszukać się jakichś nowych kluczy interpretacyjnych. Studia te wpisują się zatem nie w kontekst samej literatury czy też historii literatury, ale raczej w sformułowany w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia, lecz nadal aktualny, projekt społecznej historii literatury.

Bobkowski i inni /7
Sześć lat w oku cyklonu /35
„Wydaje mi się, że to jednak jest teatr..." /83
Polemiki traumatyczne /117
Nasz człowiek w Gwatemali /149
List z nieba /167
Sprawa Bobkowskiego /186
Samotnik z Finczlejowa /203
Literatura na marginesie życia ‒ dzieło na marginesie literatury... /229
W kniejach Podola, na bagnach Naddniestrza... /249
Herbatka przy Finchley Road /266
Aneks. Nad wspomnieniami gen. bryg. Henryka Karola Korab-Bobkowskiego /283
Nota bibliograficzna /325
Bibliografia /329
The well-known and still absent. Studies and sketches on Andrzej Bobkowski and other expatriate writers. Summary /343
Bekannt und abwesend. Abhandlungen und Essays über Andrzej Bobkowski und andere Exilschriftsteller. Zusammenfassung /345
Indeks osób /347

Krzysztof Ćwikliński