Rozliczenie z totalitaryzmem? Rosyjska krytyka literacka w okresie pieriestrojki (wybrane spory)

„[…] monografia pana Łukasza Gemziaka ma znaczenie niebagatelne dla stanu badań nad kulturą pierestrojki. Istotą książki jest bowiem nie tyle ukazanie znaczenia kilku wybranych utworów literackich, i nie tyle analiza ich recepcji, co analiza powiązanego z nimi dyskursu krytycznoliterackiego. Jest to analiza modalności,  argumentów i obrazów świata towarzyszących komentowaniu konkretnych utworów literackich w ich istotnych kontekstach społecznych – takich jak przewartościowanie dziedzictwa stalinizmu, refleksja nad jego źródłami i naturą, przewartościowanie historii państwa radzieckiego oraz mitologii funkcjonującej w jego kulturze oficjalnej, namysł nad oficjalną aksjologią radziecką i nad wartościami wyznawanymi indywidualnie przez członków społeczeństwa ZSRR.

Ogniskując pytania stawiane materiałowi badawczemu (przede wszystkim – publicystyce krytycznoliterackiej) wokół powyższych kwestii, Autor książki dotyka w istocie istoty modelu kulturowego pierestrojki. W sposób w pełni świadomy, naukowo dojrzały, podbudowany metodologicznie i merytorycznie uzasadniony analizuje krytykę literacką jako materiał ukazujący dokonującą się w społeczeństwie radzieckim transformację kulturową, w tym – mentalną”.

Z recenzji wydawniczej dra hab. Jakuba Sadowskiego

Wstęp / 7
Spór krytycznoliteracki i konflikt światopoglądów / 8
Obrachunek z totalitaryzmem / 13
Analiza dyskursu, pamięć zbiorowa i perspektywa historyka idei / 15
Zakres badań / 18
Materiał badawczy / 20
Stan badań / 21
Struktura książki / 27

Rozdział 1. Między władzą a literaturą. Krytyka literacka w epoce poststalinowskiej / 29
1.1. Od „odwilży” do „wojny domowej” w literaturze. Wyłanianie się stanowisk światopoglądowych / 30
1.2. „Wojna domowa” w literaturze – „boom publikacyjny”, tematyka sporów i cechy krytyki literackiej / 42

Rozdział 2. W stronę wartości ogólnoludzkich (spór wokół Żubra Daniiła Granina) / 53
2.1. Między fikcją a dokumentem / 56
2.2. Spór o historię / 65
2.2.1. Kwestia obywatelstwa / 66
2.2.2. Badania nad eugeniką? / 68
2.2.3. Na usługach hitlerowskich sił zbrojnych? / 72
2.2.4. Bohater czy zdrajca? / 74
2.3. Spór o wartości / 79
2.3.1. Indywidualizm i wewnętrzna wolność / 79
2.3.2. „Nowy człowiek” – geneza i spuścizna / 84
2.3.3. Propozycje aksjologiczne – między „wartościami ogólnoludzkimi” a patriotyzmem radzieckim / 9

Rozdział 3. Rozliczenie ze stalinizmem (spór wokół Dzieci Arbatu Anatolija Rybakowa) / 105
3.1. Między historią, literaturą i pamięcią / 110
3.2. Stalin, kult jednostki i stalinizm / 121
3.2.1. Osobowość Stalina i władza / 122
3.2.2. Kult jednostki i stalinizm / 133
3.3. Jednostka wobec stalinizmu / 141
3.3.1. „Pokolenie Arbatu” / 141
3.3.2. Sasza Pankratow / 148
3.4. Naród i inteligencja / 158
3.5. „Dzieci pieriestrojki” i „wrogowie pieriestrojki” / 166

Rozdział 4. Zmagania z totalitaryzmami (spór wokół Życia i losu Wasilija Grossmana) / 179
4.1. Życie i los – współczesna Wojna i pokój? / 183
4.2. Dwa totalitaryzmy / 195
4.3. Państwo i naród / 205
4.3.1. Działając w imieniu państwa / 206
4.3.2. Wobec machiny państwowej / 211
4.4. Patriotyzm rosyjski i „kwestia żydowska” / 219

Rozdział 5. U źródeł totalitaryzmu (spór wokół Wszystko płynie Wasilija Grossmana)/ 231
5.1. „Dusza rosyjska – tysiącletnia niewolnica” / 232
5.2. Lenin i leninizm – źródła stalinizmu? / 243
5.3. Nacjonaliści i rusofobi / 252
5.3.1. Rosyjska idea / 252
5.3.2. „Wartości ogólnoludzkie” i obrona pluralizmu / 261

Zakończenie / 267
1. W stronę apartheidu w literaturze / 267
2. Wnioski / 276

Bibliografia / 285
Teksty źródłowe / 285
Literatura przedmiotu, prace ogólne i teoretyczne / 291
Ważniejsze utwory literackie opublikowane w okresie pieriestrojki / 306

Indeks osobowy / 309
Резюме / 327
Summary / 331

Piotr

Łukasz Gemziak