Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku

„Fortece Rzeczypospolitej” to tytuł konstytucji sejmowej z 1658 roku wyodrębniającej grupę twierdz ważnych dla bezpieczeństwa całego państwa. Dokonujący się w epoce nowożytnej przełom w technice wojennej, związany z rozwojem broni palnej, miał wielorakie konsekwencje w sferze militarnej, ale także politycznej, ustrojowej i gospodarczej. Jedną z nich było powstanie i rozwój nowego typu fortyfikacji, w założeniu odpornych na użycie artylerii ogniowej, które symbolizuje pięcioboczny bastion. Przemiany w technice wojennej nakładały się na rozwój państwa w epoce nowożytnej, często ewoluującej w kierunku scentralizowanej monarchii absolutnej i także dążącego do podporządkowania sobie całej sery militarnej, w tym fortec. W książce poddano analizie procesy powstawania fortyfikacji stałych w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej, przy jej politycznej i ustrojowej specyfice, od inicjatywy, poprzez decyzję w obudowie, procedury tworzenia projektu, aż po realizację inwestycji w złożonych realiach społecznych i gospodarczych tego państwa. Jednym z ważnych problemów poruszonych w książce jest pytanie, na ile także w przypadku państwa polsko-litewskiego możemy mówić o aktywności instytucji państwowych w tym obszarze oraz o tworzeniu systemu lub systemów  obronnych chroniących kraj przed licznymi zagrożeniami zewnętrznymi.

Wstęp do wydania drugiego / 7
Wstęp do wydania pierwszego / 19

Rozdział I. Przemiany fortyfikacji stałych w okresie nowożytnym.
Twierdza nowożytna
1. Zmiany w zakresie sztuki fortyfikacyjnej w następstwie wprowadzenia i udoskonalenia broni palnej / 35
2. Przestrzenne i społeczno-ekonomiczne następstwa przemian w sztuce fortyfikacyjnej / 53
3. Polityczno-ustrojowe i prawne uwarunkowania przemian w sztuce fortyfikacyjnej / 64
4. Definicja twierdzy nowożytnej / 84

Rozdział II. Nowożytne twierdze w Rzeczypospolitej
1. Uwarunkowania powstawania nowożytnych fortyfikacji na terenie Rzeczypospolitej / 107
2. „Zamki” i „fortece” – kwestie terminologiczne / 113
3. Nowożytna twierdza w Rzeczypospolitej / 117
4. System czy systemy twierdz? / 128
5. Systemy twierdz w Rzeczypospolitej / 137
a. Rozważania teoretyczne / 137
b. „Systemy cząstkowe” / 144
c. System państwowy / 174

Rozdział III. Inicjatorzy i decydenci
1. Inicjatywy i decyzje / 205
a. „Twierdze państwowe” / 207
b. Miasta królewskie / 219
c. Miasta pruskie / 239
d. Twierdze magnackie / 254
e. „Twierdze kościelne” / 260
2. Wnioski / 263
a. Struktura inicjatorów i decydentów / 264
b. Charakterystyka inicjatyw magnackich / 270
c. Charakterystyka inicjatyw państwowych / 275

Rozdział IV. Inwestor, projektant, projekt. Proces przetwarzania decyzji o budowie fortyfikacji
1. Inwestor / 285
a. Uwagi wstępne / 285
b. Inwestor w twierdzach państwowych / 289
c. Gdańsk i miasta pruskie / 316
d. Twierdze magnackie / 328
e. Wnioski / 345
2. Projektant, projekt / 348

Rozdział V. Twierdze w gospodarczej i społecznej rzeczywistości siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej
1. Ekonomiczne aspekty budowy fortyfikacji / 382
2. Społeczne konteksty budowy fortyfikacji / 401
3. Twierdza i jej załoga / 424

Zakończenie / 445
Ilustracje / 457
Bibliografia / 513
Summary / 547
Zusammenfassung / 555
Indeks osób / 563
Indeks nazw geograficznych / 577

Bogusław Dybaś