Wojska zakonu niemieckiego w Prusach 1230-1525

Rycerze w białych płaszczach z czarnym krzyżem na podobnie okrytych rumakach? ‒ Niezupełnie i nie tylko...

Wojska braci zakonu niemieckiego ‒ krzyżaków, jak ich się zwyczajowo nazywa w tradycji polskiej ‒ to nie wyłącznie bracia rycerze ani nawet wspomagający ich bracia sarianci. To także niezwykle różnorodna grupa osób stale im towarzyszących i posługujących: dinerów, ‘pachołków’, ‘strzelców’, witingów, komorników; to również mieszkańcy późnośredniowiecznych Prus: mieszczanie, rycerze, ‘giermkowie’, ‘wolni’, karczmarze, młynarze, chłopi ‒ ludzie germańskiego, bałtyjskiego i słowiańskiego pochodzenia; to liczni i jeszcze bardziej zróżnicowani przybysze spoza Prus, z krajów łacińskiego kręgu kulturowego ‒ od klifowych wybrzeży Szkocji na dalekiej Północy po wapienne wzgórza Apulii i porośnięte makią równiny Kastylii na śródziemnomorskim Południu: krzyżowcy/‘goście’, familiarzy, półwolontariusze, najemnicy oraz bracia zakonu z innych baliwatów i „prowincji”.

Aktywność militarna zakonu niemieckiego to nie tylko wojny z Królestwem Polskim ‒ bitwy płowiecka i grunwaldzka. To także ponad pięćdziesięcioletni okres ciągłych walk z autochtonicznymi społecznościami bałtyjskimi (tzw. wojna pruska); to jej ponad stuletnia kontynuacja w postaci kilkuset wypraw na Żmudź i Litwę (tzw. wojna litewska); to szereg przedsięwzięć militarnych w odległych krainach (od Śląska i Łużyc, przez Ruś Czerwoną, Białą i Zaleską, po nadczarnomorskie stepy u ujścia Dniepru i brzegi Dunaju w Banacie Szeweryńskim); to wreszcie długi i złożony konflikt wewnętrzny, miejscami przyjmujący znamiona wojny wszystkich ze wszystkimi.

Kultura wojny zakonu niemieckiego to nie tylko uzbrojenie ‒ broń, oporządzenie i sprzęt militarny ‒ różnorodne i ciągle się zmieniające; to nie tylko praktyka zbierania wojska, pochodów, oblężeń i starć w otwartym polu. To również ubiór zbrojnych, ich pożywienie zabierane na wyprawę, ich konie; to także przedsięwzięcia budowlane na wschodnich i zachodnich obrzeżach kraju pruskiego; to również mentalne uwarunkowania postrzegania, pojmowania, wartościowania wojny i zorganizowanej przemocy oraz sposoby nadawania im sensu; to też sposoby „panowania” nad czasem, przestrzenią i naturą ‒ uwzględniania i wykorzystywania czynników zewnętrznych w ramach działalności militarnej; to wreszcie formy legitymizowania mocy militarnej ‒ uzasadniania możliwości nakładania na innych powinności militarnych i pociągania do ich faktycznego wypełeniania.      

O tych wszystkich (oraz wielu innych) fascynujących zagadnieniach traktuje prezentowana książka, mająca charakter wprowadzający w tematykę aktywności militarnej człowieka w późnośredniowiecznych Prusach ‒ kraju na obrzeżach łacińskiej christianitas.

WPROWADZENIE / 13

ZAKON NIEMIECKI I JEGO PRUSKIE WŁADZTWO W OKRESIE TRZECH STULECI / 23

TŁO KULTUROWE OBECNOŚCI ZAKONU NIEMIECKIEGO W PRUSACH / 43

ORGANIZACJA KORPORACJI – ORGANIZACJA WŁADZTWA – LEGITYMIZACJA WŁADZTWA – LEGITYMIZACJA MOŻNOŚCI POWOŁYWANIA WOJSKA  / 64
Korporacja zakonna  / 64
Władztwo  / 117
Legitymizacja / 123

SPOŁECZNE I GOSPODARCZE PODSTAWY MILITARNEJ AKTYWNOŚCI PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO / 126
Przybysze spoza Prus / 127
Pruska gałąź zakonu  / 153
Półczłonkowie i zbratani krajowi / 162
Usługujący  / 163
Mieszkańcy kraju / 165
Źródła zasobów materialnych i finansowych zakonu w Prusach / 209
Wydatki pruskiej gałęzi zakonu  / 215

ORGANIZOWANIE WOJSKA I DZIAŁAŃ MILITARNYCH / 219
Rodzaje działań militarnych / 224
Etapy i przebieg akcji militarnych  / 229
Skład wojska i poszczególnych kontyngentów – jednostki organizacyjne i bitewne  / 287
Jeńcy i łupy / 290
Restytucja strat i wypłata żołdu oraz subsydiów / 294

UBIÓR I WYGLĄD BRACI PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO I PRZYNALEŻĄCYCH DO KORPORACJI / 296
Ubiór braci rycerzy / 303
Ubiór braci kapłanów / 327
Ubiór braci sariantów  / 331
Ubiór przynależących do zakonu / 331

BROŃ I OPORZĄDZENIE ZBROJNYCH ORAZ SPRZĘT W WOJSKACH PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO / 333
Broń biała (sieczna i kolna) / 335
Broń drzewcowa  / 352
Broń obuchowa  / 365
Broń ochronna  / 373
Indywidualna broń miotająca  / 416
Zbiorowa broń miotająca / 430
Niemiotająca broń oblężnicza, fortyfikacyjna i polowa  / 449
Oporządzenie jeździeckie, rząd koński i osłony na konia  / 462
Sprzęt militarny  / 471
Statki i łodzie  / 487

PRZEGLĄD NAJWAŻNIEJSZEJ LITERATURY PRZEDMIOTU / 495

ZAKOŃCZENIE – PERSPEKTYWY POZNAWCZE / 543

Krzysztof Kwiatkowski