Język modernizmu. Prolegomena historyczno-literackie

Język modernizmu to pierwsza w Polsce próba całościowego opisu nowoczesnej polskiej literatury jako odrębnej a rozległej (czasowo i przestrzennie) formacji artysty no-kulturowej. Tego rodzaju ujęcie zbliża polski modernizm do rozumienia modernizmu w literaturze światowej (i, zresztą, inspiruje się jego współczesnymi opracowaniami), co pozwala na rozważenie zarówno jego cech typowych, jak swoistych, w szerokim porównawczym kontekście. nie oznacza ani mechanicznego dostosowania polskiej literatury do modernistycznego wzorca, ani w ogóle uznania, że taki model istnieje i obowiązuje. Nie ma dwóch takich samych modern izmów w różnych literaturach narodowych: natomiast w każdej z nich – jak właśnie w Polskiej – modernizm zyskuje postać wynikającą w co najmniej równym stopniu z lokalnych tradycji, potrzeb i uwarunkowań, ja z ogólno-formacyjnej specyfiki.

Książka  nosi tytuł Język modernizmu  z trzech powodów. Po pierwsze, dlatego że głównym przedmiotem uwagi są tu modernistyczne poglądy na język – te obiegowe w nowoczesnej kulturze, te ogłoszone specjalnie przez modernistów, ja tez te, które zrekonstruować można z najbardziej nowatorskiej części ich twórczości. Po drugie, z uwagi na to, że ramy analizy wyznacza jego pochodne rozumienie: jako rodzaju światopoglądu, czy historycznie artykułowanej świadomości językowo-literackiej – wypowiadanej wprost, dyskursywnie, lub dochodzącej do głosu pośrednio, poprzez konstrukcję wypowiedzi. Wreszcie – po trzecie – z tej przyczyny, że ważną rolę w opisie odgrywa metaforyczne znaczenie języka: jako swoistego systemu opozycji, które modernistyczna literatura konstruuje i poprzez przezwyciężanie których rozwija się i ewoluuje. 

Przedmowa / 7

Rozdział 1. Kilka uwag o literackiej formacji modernistycznej / 13
Uwaga wstępna / 13
Antoniego Potockiego genealogia formacji modernistycznej / 22
Punkty wyjścia: znoszenie sprzeczności, szukanie odrębności / 34
Punkty dojścia: modernizm jako inkluz postmodernizmu / 44

Rozdział 2. Język modernizmu. Doświadczenie wyobcowania i jego konsekwencje / 49
Legenda „młodopolszczyzny” / 49
Odkrycie języka / 51
Kręgi wyobcowania / 65
Konsekwencje: modernistyczne idee dezalienacji artystycznej / 76
Zarys wniosków / 85

Rozdział 3. Tropy „ja”. Koncepcje podmiotowości w literaturze polskiej ostatniego stulecia / 91
Wyjaśnienia wstępne / 91
Symbol / 95
Alegoria / 103
Ironia / 109
Syllepsis / 113
Rekapitulacja / 121

Rozdział 4. Wywoływanie świata. Zadania krytyki i sztuki w pisarstwie filozoficznym Stanisława Brzozowskiego / 123
Brzozowskiego „widzenie zasadnicze” / 123
Retoryka i poietyka kultury / 132
Wywoływanie realności / 141
Esej, czyli filozofia jako „rodzaj twórczości literackiej” / 148
Dopowiedzenie: krytyka jako „forma życia” / 154

Rozdział 5. Wynajdywanie porządku. Karola Irzykowskiego koncepcje krytyki i literatury / 161
Koncepcja krytyki literackiej / 161
Dwa konteksty: Wilde i Bergson / 165
Teoria niezrozumiałości albo Irzykowski contra Szkłowski / 171
Teoria zrozumiałości, czyli komunikacyjnego przeznaczenia literatury / 178
Zamknięcie: „Jestem człowiekiem przedwojennym” / 189

Rozdział 6. Literaturologia. Spojrzenie wstecz na dzieje nowoczesnej myśli teoretycznoliterackiej w Polsce / 199
Glosa metodologiczna / 199
Rzut oka na początki, rozwój i zmierzch nowoczesnej teorii literackiej w polsce / 203
Aktualna tradycja / 216
Współczesne kierunki i tendencje badań teoretycznoliterackich / 219
Rozpad wielkiej fabuły teoretycznej i teorie epizodyczne / 223

Aneks. Nota informacyjna / 229
Aneks 1. Gest śmiechu. Z przemian świadomości literackiej początku wieku xx (do pierwszej wojny światowej) / 231
Aneks 2. Homo irrequietos. Nietzscheanizm w twórczości Wacława Berenta / 267
Summary / 319
Indeks osobowy / 323

Ryszard Nycz