Między książką a sztuką. Eugeniusza Przybyła, toruńskiego bibliofila i malarza, pasje i rozczarowania

Urodził się w Łodzi w 1884 r. W latach 1905-1913 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod okiem mistrza Wojciecha Weissa. Studia skończył z wyróżnieniem w postaci srebrnego medalu za obraz „Martwa natura”. Malarstwa uczył się także za granicą: w 1911 r. w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji, a w okresie 1913-1914 w Akademii Juliana w Paryżu. W 1920 r. przeniósł się z Łodzi do Torunia, gdzie pozostał do końca życia. Do 1931 r. pracował jako nauczyciel rysunków i prac ręcznych w Seminarium Nauczycielskim Męskim, w czasie okupacji skutecznie ochronił przed zniszczeniem swój książkowy i artystyczny dobytek, w latach 1946-1950 był adiunktem na Wydziale Sztuk Pięknych UMK. Malarz, bibliofil, postać znacząca w życiu kulturalnym Torunia. Zgromadzony przez niego księgozbiór, liczący ponad 10 tys. tomów, należał do największych w mieście. Pod koniec życia 7 tys. tomów przekazał jako dar Bibliotece UMK. Mniej aktywny był jako malarz, zwłaszcza w okresie międzywojennym. Brak artystycznych efektów na miarę jego młodzieńczych planów oraz marzeń z czasów studiów, przypadających na epokę Młodej Polski, przeżywał jako życiową porażkę. Powodów jego artystycznego niespełnienia było wiele. Jednym z nich była jego społecznikowska natura. Z pasją oddawał się różnym inicjatywom artystycznym oraz kulturalnym – był współzałożycielem kilku towarzystw: Konfraterni Artystów (1920) – pełnił w niej m.in. najwyższą funkcję majstra, Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych (1921), Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela (1926), Związku Polskich Artystów Plastyków (1945) – był jego pierwszym prezesem. Zmarł w Toruniu w 1965 r.

WSTĘP / 11

OKRES ZABORÓW / 15

Łódź i czas edukacji [17] – Pierwsze lektury [21] – Księgozbiór uczniowski [23] – Początki księgozbioru [23] – Wydawnictwa informacyjne [25] – Literatura piękna [26] – Historia sztuki [32] – Historia literatury [34] – Dziejopisarstwo [35] – Filozofia [36] – Krajoznawstwo i geografia [36] – Pozostałe książki [37] – Uwagi [37] – Początki przygody z malarstwem [37] – Studia w Krakowie [41] – Miasto pod Wawelem [41] – Życie codzienne [44] – Wśród przyjaciół [45] – Życie restauracyjno-kawiarniane [46] – W teatrze [47] – Edukacja na wystawach malarskich oraz muzeach [48] – Studia w Akademii [50] – Wyjazd do Włoch [52] – Wiedeń [54] – Werona [55] – Pod Krzywą Wieżą w Pizie [55] – Lukka [57] – Nad Zatoką Neapolitańską [57] – W Pompejach [60] – W Wiecznym Mieście [61] – W mieście Medyceuszów [67] – W Mediolanie w Bibliotece Ambrozjańskiej [69] – W portowej Genui [70] – W Asyżu [70] – W innych miastach Italii [70] – Pokłosie wyprawy do Włoch [71] – Znów w Krakowie. Studia i małżeństwo [71] – Studenci szkoły Weissa z modelkami [76] – Anonse w łódzkiej prasie [78] – Wyjazd do Francji [78] – Przystanek w Monachium [78] – W Paryżu [80] – Académie Julian [80] – Wizyty w Luwrze i innych muzeach [81] – Cézanne oraz galeria jego obrazów [85] – Wizyty w artystycznych salonach [86] – Spotkanie z Janem Rubczakiem [87] – W Bibliotece Polskiej [88] – U bukinistów i w księgarniach [89] – Antykwariaty [89] – Powrót [90] – Wielka wojna [90] – Plener w Górach Świętokrzyskich [90] – Z dala od wojny [91] – Nowe książki [96] – Praca nauczycielska w Łodzi [99] – Księgozbiór Młodej Polski [100] – Odwiedziny w krakowskich księgarniach [100] – Druki z oficyn krakowskich, warszawskich i wydawnictw innych miast [101] – Literatura polska i obca [101] – Edycje z wcześniejszych epok [102] – Książki modernistyczne [107] – Przekłady [118] – Sztuka polska i obca [123] – Pozostałe dziedziny [130] – Historia [130] – Historia literatury [133] – Filozofia [134] – Geografia i krajoznawstwo [136] – Religia i wolnomyślicielstwo [137] – Miscellanea [138] – Czasopisma [138] – Ocena [139]  

MIĘDZYWOJNIE / 141

Przyjazd do Torunia [143] – Praca w Seminarium Nauczycielskim Męskim [145] – Księgozbiór dydaktyczny oraz praca nauczycielska [148] – Wycieczka do Włoch [149] – Rozstanie ze szkołą [151] – Śmierć żony [153] – Druga żona [155] – Pisarze w mieszkaniu pp. Przybyłów [156] – Nowy adres zamieszkania [158] – Wędrówki po mieście [158] – W Konfraterni Artystów [160] – Życie kawiarniane [165] – Podróże do Polski [167] – Kontakty z malarzami [173] – Recenzje wystaw malarskich [176] – Twórczość malarska [178] – Koniec dwudziestolecia [187] – W pokoju bibliotecznym [188] – Odwiedziny w księgarniach [190] – Przyjaźń książkowa z Mocarskim [193] – Połączenie księgozbiorów [194] – Oprawa i introligatorzy [194] – Inwentarz księgozbioru [205] – Cimelia i inne druki [208] – Charakterystyka księgozbioru [208] – Stare druki [209] – Egzemplarze z dedykacjami autorskimi [214] – Druki towarzystw bibliofilskich [218] – Książki z XIX w., sprzed epoki Młodej Polski [221] – Książki z okresu Młodej Polski [223] – Poezja z dawnych epok [225] – Książka literacka 20-lecia międzywojennego [228] – Liryka ze znanych oficyn [228] – Poezja z innych oficyn [233] – Poezja awangardy [235] – Sztuki teatralne [241] – Proza [244] – Pamiętniki, eseistyka [252] – Literatura obca [253] – Sztuki plastyczne [260] – Publikacje ogólne [260] – Malarstwo polskie [261] – Sztuka awangardy [263] – Grafika i rysunek [265] – Teki graficzne [265] – Inne dziedziny sztuki [267] – Sztuka obca [269] – Pozostałe piśmiennictwo [273] – Historia [273] – Historia literatury polskiej [276] – Krajoznawstwo [276] – Pomeranica i toruniensia [278] – Druki kaszubskie [280] – Książki o książce [280] – Franciscana [282] – Varia [283] Czasopisma [284] – Wśród członków Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela [288] – Zebrania [290] – Zjazdy [293]

OKUPACJA W TORUNIU / 295

Pierwsze dni i miesiące 1939 roku [297] – Pierwsze spotkanie z okupantami [298] – „Uchodźcy” [298] – Siedemnasty września [298] – Powrót żony i córki [299] – Represje i aresztowania [299] – Problemy bytowe [301] – Kontakty z przyjaciółmi i znajomymi [301] – Kolejne okupacyjne lata [302] – Terror [302] – Jadzia w Rozwadach k. Opoczna [304] – Usuwanie języka polskiego [305] – Eksmisja [306] – Wyprzedaż [307] – Wniosek o trzecią grupę [308] – Wiedza o wojnie i świecie [309] – Mieszkanie i higiena [311] – Wyżywienie [311] – Zatrudnienie żony [313] – Sublokatorzy [313] – Wygląd miasta [315] – Życie towarzyskie [317] – Udział w życiu kulturalnym [319] – Wyjazdy i spacery [320] – Samotność [321] – Na łonie natury, chwile zapomnienia [321] – Uliczne obrazki [322] – Księgozbiór w niebezpieczeństwie [323] – Nowe książki [329] – Lektury [333] – Książki ze Stadtbücherei [335] – Miejsce malarstwa i rysunku w latach okupacji [337] – Lekcje rysunku [339] – Próby malarskie. Niepowodzenia [339] – Prace malarskie [341] – Rysunki [344] – Pejzaże piórem [348]  

LATA POWOJENNE / 349

Trudne lata [351] – Spotkania i odwiedziny [352] – Spotkanie po latach [354] – Ulica w Toruniu [356] – Cukiernie i kawiarnie [358] – Sklepy i zaopatrzenie [359] – Pierwsza praca [359] – Dydaktyka w szkołach średnich i inne zajęcia [361] – Uniwersytet Mikołaja Kopernika i Wilnianie [362] – Praca na Uniwersytecie [364] – Sytuacja polityczna [367] – Udział w życiu kulturalnym [371] – Wokół spraw malarskich [371] – Działalnośść w ZPAP [371] – Organizacja wystaw [375] – Uczestnictwo w wystawach [376] – Twórcze udręki – [378] – Malarska aktywność [380] – Kompozycje rysunkowe [381] – Reaktywacja Towarzystwa Bibliofilów [386] – Wystawy książkowe [388] – Prelekcje i odczyty [389] – Księgozbiór powojenny [389] – Bezpańskie książki [389] – Zakupy książki antykwarycznej i powojennej [390] – „Inwentarz” księgozbioru i ustawienie księgozbioru [391] – Ekslibris i oprawa [393] – Stare druki [395] – Książki wydane w XIX i XX wieku (do 1945) [399] – Książki wydane w okresie powojennym [404] – Egzemplarze dedykacyjne [405] – Druczki bibliofilskie [407] – Literatura polska do 1945 r. [407] – Literatura polska powojenna [408] – Literatura obca. Przekłady [410] – Historia literatury i krytyka literacka [412] – Sztuka. Prace ogólne [412] – Historia sztuki polskiej [412] – Sztuka obca [415] – Historia [416] – Filozofia [418] – Geografia i krajoznawstwo [418] – Księgoznawstwo [419] – Inne dziedziny wiedzy [419] – Uwagi [420] – Ostatnie lata [421] – Miejsce malarstwa i książki [421] – Wybór lektur [422] – Wystrój mieszkania [423] – Przyjaźnie [424] – Dar książkowy [427] – Książki najbliższe [432] – Ostatnie nabytki [432] – Wyróżnienie [433] – Śmierć i pośmiertne wystawy [433]

KOŃCOWE UWAGI / 435

O bibliotece [435] – Kierunki gromadzenia [439] – Przewaga książki literackiej [439] – Publikacje dotyczące Polski [440] – Dominacja bieżącej produkcji wydawniczej [440] – Książka niepiękna [441] – Custos bibliothecae [442] – Lektury [443] – Brak śladów lektury [447] – „Sobie i przyjaciołom” [448] – Przywiązanie do książki [450] – „Ukochane książeczki” [451] – Inne kolekcje [452] – Ekslibrisy [452] – Grafika, malarstwo, rysunek [453] – Franciscana [455] – Ceramika ludowa [457] – Tkaniny [459] – Zbiory filatelistyczne [459] – Numizmatyka [460] – Kolekcja lasek i inne zbiory [460] – O malarstwie [463] – [469]

BIBLIOGRAFIA / 473

Źródła [473] – Prace malarskie Eugeniusza Przybyła [473] – Katalogi wystaw, z pracami Eugeniusza Przybyła (w porządku chronologicznym) [474] – Publikacje Eugeniusza Przybyła [475] – Publikacje o Eugeniuszu Przybyle [476] – Literatura przedmiotu (wybór) [476]

SPIS ILUSTRACJI / 481

INDEKS OSÓB / 491

Janusz Tondel