Percepcja lęku przed śmiercią w kontekście Tanatopedagogicznej Relacyjnej Terapii Zastępczej

Punktem wyjścia prezentowanych w książce badań nad percepcją lęku przed śmiercią wśród 791 osób zarówno z tak zwanych zawodów pomocowych, jak i kierunków studiów przygotowujących do tych zawodów, realizowanych w Czechach, Polsce, Ukrainie i we Włoszech, były trzy kwestie. Pierwsza z nich to autorskie rozumienie samej tanatopedagogiki jako „nauki o wychowaniu ze świadomością śmiertelności, wpisaną w naturę bytu ludzkiego, opartą na fundamentalnej zasadzie poszanowania godności i wolności każdej istoty ludzkiej oraz nienaruszalności i apriorycznej wartości życia ludzkiego” (Binnebesel, 2013, s. 251). Druga kwestia to także autorskie ujęcie kwestii lęku tanatycznego, które zostało zaprezentowane w kontekście doświadczania Penthosu. Sama prezentowana tematyka lęku jest między innymi związana z rozważaniami Tillicha, Frankla, Kierkegaarda oraz Kępińskiego. Przytoczone w pracy argumenty zawsze mogą spotkać się z kontrargumentami, które z kolei napotkają kolejne. Naprzeciw rozważaniom Frankla można postawić analizy Sartre’a, na argumenty Tillicha można przytoczyć kontrargumenty Nietzschego, Wojtyle-Janowi Pawłowi II można przeciwstawić Marksa, w kontrze Chudemu można zaprezentować poglądy Spinozy, a Saint-Exupéry’emu Camusa. W wielu miejscach istota argumentów wynika właśnie bardziej z istoty spotkania i swoistej wiary, z konkretnych historii i przekazów, ze słów mówiących o lęku, bólu, o samotności i niepewności. Wydaje się, że istota owego przekazu to próba spotkania z tymi ludźmi w pryzmacie zrozumienia i pomocy. Kwestia trzecia to rozumienie Tanatopedagogicznej Relacyjnej Terapii Zastępczej (TRTZ) ujmującej swoje działania we wzajemnych relacjach pomiędzy trzema środowiskami wychowawczymi (pierwotnym, wtórnym i zintegrowanym) oraz generowanymi przez nie specyficznymi celami wychowawczymi (Binnebesel, 2002b, s. 366–367).

Przyjmując powyższe podstawy szeroko prezentowane w tekście opracowania, podjęto badania na autorskim kwestionariuszu diagnostyczno-terapeutycznym CCJ. Geneza samego narzędzia badawczego jest związana z praktyką terapeutyczną autora w pracy z dziećmi terminalnie chorymi i ich rodzinami oraz dziećmi doświadczającymi żałoby. Wyniki badań zostały ujęte w trzech kategoriach pojęciowych związanych z dynamiką narzędzia badawczego. Tak więc zaprezentowano wskazania doświadczanych przez respondentów lęków, następnie zaprezentowano wskazywane przez badanych przyczyny i możliwości oraz sposoby radzenia sobie z nimi. Analiza statystyczna oparta na analizie procentowej, teście χ2 oraz analizie jakościowej zebranego materiału ukazała z jednej strony uniwersalność poszczególnych wskazań związanych z doświadczaniem lęku tanatycznego, jego przyczynami i sposobami radzenia sobie. Z drugiej zaś strony zostały ukazane różnice wynikające zarówno z przynależności państwowej (kulturowe), wyznania, religijności, jak i płci czy wieku. Wyniki badań potwierdziły przyjętą w założeniach teorię o swoistym rozumieniu lęku tanatycznego jako elementu związanego z percepcją rzeczywistości, kultury i wychowania.

Wstęp / 9

1. Podstawy tanatopedagogiki / 11
1.1. Definicja i podstawy rozumienia tanatopedagogiki / 12

2. Tanatopedagogiczna Relacyjna Terapia Zastępczajako integralny element tanatopedagogiki / 29
2.1. Wprowadzenie w temat wielowymiarowości i złożoności terapii / 29
2.2. Podstawy i rozumienie Tanatopedagogicznej Relacyjnej Terapii Zastępczej / 39

3. Tanatopedagogiczne rozumienie lęku przed śmiercią / 55
3.1. Wprowadzenie w temat pojęcia lęku / 56
3.2. Od Penthosa do Thanatosa – lęk jako kategoria tanatopedagogiczna / 60

4. Prezentacja i analiza wyników badań / 77
4.1. Założenia metodologiczne i przebieg badań / 78
4.1.1. Specyfika badań nad problemem percepcji śmierci / 79
4.1.2. Cele i problemy badawcze / 80
4.1.3. Charakterystyka zmiennych i wskaźników / 82
4.1.4. Metoda i narzędzie badawcze / 91
4.1.5. Charakterystyka badanej grupy / 96
4.1.6. Organizacja przebiegu badań / 100
4.2. Percepcja lęku – moduł C1 / 103
4.2.1. Boję się bólu / 103
4.2.2. Boję się opuszczenia bliskich / 121
4.2.3. Boję się samotności / 137
4.2.4. Boję się tego, co będzie potem / 145
4.2.5. Boję się cierpienia bliskich / 155
4.2.6. Podsumowanie i wnioski / 171
4.3. Przyczyny lęku – moduł C2 / 175
4.3.1. Bo tego doświadczyłem osobiście / 175
4.3.2. Bo czuję się winny / 189
4.3.3. Bo to widziałem / 200
4.3.4. Zmarnowałem ten czas / 215
4.3.5. Nie umiem się z tym pogodzić / 223
4.3.6. Podsumowanie i wnioski / 240
4.4. Sposoby radzenia sobie z lękiem – moduł J / 243
4.4.1. Naprawić więzi / 244
4.4.2. Znaleźć sens / 253
4.4.3. Nie wiem / 259
4.4.4. Troszczyć się o ludzi / 274
4.4.5. Podsumowanie i wnioski / 289
4.5. Siła oporu i wskazanie dominujące / 291
4.5.1. Podsumowanie i wnioski / 304
4.6. Specyfika rozkładu w kontekście zmiennych / 304

Zakończenie / 433

Aneksy / 449

Aneks nr 1 – Kwestionariusz CCJ / 450
Aneks nr 2 – Spis tabel / 451
Aneks nr 3 – Spis wykresów / 452
Aneks nr 4 – Spis rycin / 463

Bibliografia / 465

The perception of the fear of death in the context of the Alternative Tanatopedagogical Relational Therapy (summary) / 527

Józef Binnebesel