Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Polski. Analiza socjologiczna

Książka jest próbą socjologicznej analizy funkcjonowania unijnych funduszy wiejskich i rolnych na obszarach Polski z perspektywy założonego zrównoważonego charakteru ich zastosowania. Na podstawie badań autora prowadzonych w latach 2006–2011 przedstawiono liczne dysfunkcje programów unijnego wsparcia wsi i rolnictwa. Wśród nich pojawiają się zarówno te generowane przez instytucje zarządzające wdrażaniem funduszy unijnych (np. absurdalnie rozdmuchana biurokracja), jak i te będące skutkiem swoistej adaptacji chłopskiej racjonalności do warunków funkcjonowania gospodarstw w dobie wsparcia publicznego dla rolnictwa.

Wstęp / 9
Uwagi metodologiczne / 15
Przegląd badań / 23

Część 1. Rozwój zrównoważony. Konceptualizacja teoretyczna / 29
1.1. Konstruowanie koncepcji rozwoju zrównoważonego / 30
1.2. Cechy i wymiary rozwoju zrównoważonego / 36
1.3. Cele rozwoju zrównoważonego / 40
1.4. Rozwój zrównoważony a ekorozwój / 42
1.5. Atrakcyjność poznawcza i krytyka koncepcji zrównoważonego rozwoju / 43
1.6. Krytyka koncepcji zrównoważonego rozwoju / 44
1.7. „Humanistyczny wymiar” zrównoważonego rozwoju / 45
1.8. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich / 46
1.8.1. Koncepcje zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / 47
1.8.2. Rolnictwo zrównoważone / 52
1.8.3. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w dokumentach programowych absorpcji funduszy Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce – deklaracje i realia / 58

Część 2. Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej w kierunku zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / 65
2.1. Okres od połowy lat 50. do połowy lat 80. – paradygmat rolnictwa zależnego / 69
2.2. Plan Mansholta / 73
2.3. Krytyka WPR z początków lat 90. – w tle czy u źródeł zmiany paradygmatu rozwoju obszarów wiejskich? / 77
2.4. Wielofunkcyjny rozwój wsi i rolnictwa – nowy paradygmat czy polityczny wybieg / 80
2.5. Reforma McSharry’ego – w stronę zrównoważonego rozwoju / 82
2.6. Deklaracja z Cork / 86
2.7. Nadkompensacja i nowa tożsamość rolników / 87
2.8. Rozwój obszarów wiejskich jako realizacja interesów wsi i miasta – debata końca lat 90. i reforma Fischlera / 91
2.9. Health check z 2008 roku i poszukiwanie równowagi pomiędzy protekcjonizmem i agrocentryzmem a rozwojem obszarów wiejskich / 96
2.10. Nowe, nieznane wyzwania – unijna polityka rolna a zmiany klimatyczne / 99
2.11. Od presji industrializacyjnej po rozwój zrównoważony – podsumowanie / 103

Część 3. Od SAPARD-u do PROW-u. Wdrażanie mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce – procesy i struktura / 107
3.1. Program SAPARD – efekt demonstracyjny / 108
3.2. Programy poakcesyjne / 118
3.2.1. Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” i Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006 / 118
3.2.2. Dwoisty charakter wsparcia unijnego dla wsi i rolnictwa w Polsce oferowanego w latach 2004–2006 źródłem dysfunkcji / 124
3.2.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 / 126
3.2.4. Realizacja Wspólnej Polityki Rolnej – Polska na tle innych krajów Wspólnoty / 137

Część 4. Przegląd wybranych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej z perspektywy zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / 153
4.1. Program „Modernizacji gospodarstw rolnych” – w stronę zrównoważonego rolnictwa? / 153
4.1.1. „Zrównoważona” modernizacja gospodarstw / 157
4.1.2. „Kreatywne” aplikowanie o środki unijne i „pozorna synchronizacja strategii gospodarstw indywidualnych z założeniami WPR” / 159
4.2. Niekorzystna struktura demograficzna i agrarna jako podłoże stosowania zachęt dla młodych rolników i rent strukturalnych / 170
4.2.1. Program zachęt finansowych dla młodych rolników / 176
4.2.2. „Dziurawy płot” i dochodzenie do szczelności systemu / 177
4.2.3. Program rent strukturalnych / 184
Renty strukturalne dla rolników – rozwiązania w Unii Europejskiej / 184
Zasady programu / 187
4.3. Programy rolno-środowiskowe – w stronę zrównoważonej produkcji rolnej. Zrównoważone gospodarowanie w rolnictwie / 199
4.3.1. Dobra Praktyka Rolnicza – manifest zrównoważonego rolnictwa / 199
4.3.2. Zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance – praktyka polityczna dla zrównoważonego rozwoju / 201
4.3.3. Programy rolno-środowiskowe w Unii Europejskiej / 203
4.3.4. Dotychczasowy stan realizacji programu w Polsce / 206
4.3.5. Program rolno-środowiskowy jako najodważniejszy instrument wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju do rolnictwa / 208
4.3.6. Finansowa zachęta do rolnictwa zrównoważonego jako źródło dysfunkcji / 210
4.3.7. Chłopski etos pracy i zaradność życiowa jako ważne podłoże sukcesu programów rolno-środowiskowych w Polsce / 215
4.3.8. Uczestnictwo w programie rolno-środowiskowym jako deklaracja ideowa / 219
4.4. Program „Odnowy wsi – utrata równoważenia rozwoju społeczności wiejskich pomiędzy sektorami / 220
4.4.1. Odnowa wsi – nadmierna biurokratyzacja / 223
4.4.2. Fikcja oddolności i podmiotowości wspólnot wiejskich / 225
4.4.3. Zwątpienie w sens wspólnych działań / 232
4.4.4. Naruszenie zasady dodatkowości. Dotacje unijne jako źródło repozycji priorytetów rozwoju wiejskich społeczności lokalnych / 234
4.5. Program LEADER – partnerstwo dla zrównoważonego i oddolnego rozwoju obszarów wiejskich. Realia polskie / 235
4.5.1. Program LEADER – założenia / 236
4.5.2. Rola LGD w mobilizacji zasobów lokalnych oraz budowie społeczeństwa obywatelskiego na obszarach wiejskich / 240
4.5.3. Władza w Lokalnych Grupach Działania / 243
4.5.4. Mechanizm utraty zaufania do działań oddolnych wskutek deficytu sprawczości Lokalnej Strategii Rozwoju w Lokalnych Grupach Działania / 255
4.5.5. Budżet Lokalnej Strategii Rozwoju jako pretekst zawłaszczania partnerstw wiejskich przez samorządy gminne oraz „przetargu o władzę” / 259
4.6. „Małe projekty – rozwój endogenny czy blef? / 264
4.7. Wdrażanie i zarządzanie mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej – dysfunkcje i ich konsekwencje / 272
4.7.1. Zidentyfikowane dysfunkcje programów unijnych dla wsi i rolnictwa / 273
4.7.2. W stronę biurokratycznego błędnego koła i biurokratycznej anarchii? / 279
4.7.3. Gigantyzacja i koszty funkcjonowania instytucji administrujących absorpcją środków unijnych dla wsi i rolnictwa / 280
4.7.4. Biurokratyczna anarchia / 285
4.7.5. Obniżona efektywność – chaos biurokratyczny i delegowanie odpowiedzialności / 286
4.7.6. Niewłaściwy monitoring i ewaluacja / 291
4.7.7. Środki Unii Europejskiej dla terenów wiejskich jako instrument polityki / 293

Podsumowanie / 299
Wspólna Polityka Rolna w Polsce – pozorny sukces? / 299
Zrównoważony charakter Wspólnej Polityki Rolnej – między ideologią a praktyką / 302
Przyszłość Wspólnej Polityki Rolnej – problemy, wizje, scenariusze / 306
W stronę jakiego modelu wsparcia rolnictwa z europejskich środków publicznych? / 308
Zmiany instytucjonalne / 314
Wspólna Polityka Rolna bez dotacji? / 316
Możliwe scenariusze przyszłości WPR / 317
Bibliografia / 321
Wykaz map / 339
Wykaz schematów / 339
Wykaz tabel / 341
Wykaz wykresów / 342
Wykaz zestawień / 343
Summary / 345

Wojciech Knieć