Pomiędzy końcem i apokalipsą. O wyobraźni poetyckiej Zbigniewa Herberta

Bohaterem książki jest „Herbert metafizyczny”, „wygnany arkadyjczyk” biorący odpowiedzialność za rzeczywistość, w której rozegrał się metafizyczny dramat, tytułowy „koniec”. Podstawową metodą badawczą jest tu interpretacja tekstu, a dominującą perspektywą – poetyka. Autorka stara się ukazać zasadę organizującą świat poetycki Herberta: „dośrodkowe” ciążenie charakterystycznych dla tej poezji antynomii oraz współistnienie sprzeczności w obszarze paradoksu. Kwestią kluczową jest poetycka wyobraźnia, ujęta jako sfera obrazowania syntetyzująca elementy świata przedstawionego w relacji do metafizycznych aspektów egzystencji, te natomiast dają się uchwycić w odniesieniu do tradycji filozoficznej i literackiej. Zarysowując horyzont tej twórczości jako swoisty pejzaż kultury, autorka pokazuje, że „metafizyczne” przemawia u Herberta głosami wielkich twórców, figur orientacji aksjologicznej i estetycznej, jakimi są Eliot, Rilke, Hölderlin oraz Nietzsche. Trzy pierwsze z wymienionych nazwisk zakreślają potrójny horyzont intertekstualny i wyznaczają wierzchołki metafizycznego trójkąta, na których wspiera się refleksja poety: liryczno-elegijny (Rilke); ascetyczny, sprzężony z imperatywem etycznym (Eliot) oraz religijno-obrzędowy (Hölderlin). Myśl Nietzschego natomiast okazuje się istotna dla religijnego wymiaru poezji Herberta.

Wprowadzenie. „Herbert metafizyczny”. Zarys problematyki / 9
Z dziejów recepcji / 9
„Żeby szlachetne piękno / uroda istnienia / a może nawet dobro / miały we mnie dom” / 15
Rilke, Eliot, Herbert – „poeci końca” / 22
„Na niemożliwej granicy” / 28
Tajemnica i ład ukryty / 35
Zasada paradoksu. O metodzie / 40
Podziękowanie / 54

Rozdział 1. Pomiędzy końcem i apokalipsą. Kręgi tradycji / 57
„To jest właśnie koniec” / 57
Kato kyrie kato / 60
Spadkobierca poetów „spełnionej apokalipsy” / 62
Tradycja drugiej awangardy. Miłosz i Czechowicz / 72
„Katastrofizm pamięci”. Diagnoza współczesności / 77
W perspektywie egzystencjalnej: mit końca / 87
„Katastrofizm ocalający”. Rola sztuki / 105

Rozdział 2. „Oto żyję w różnych czasach”. Figury i tematy czasoprzestrzenne / 119
Wobec dyktatu czasu i przestrzeni (wstępna klasyfikacja) / 120
Oblicza historii / 132
Nieruchome przestrzenie / 163
„Życie moje / powinno zatoczyć koło” / 177

Rozdział 3. Między nihilizmem a wiarą / 209
„To nie jest ślepa ulica” / 209
Ocalony z potopu. Wybrane motywy biblijne / 215
„Wierność ziemi”. Związki z Nietzschem / 230
„Umarłe religie”. Echa myśli nietzscheańskiej / 254

Rozdział 4. Eliot, Rilke, Hölderlin. „Estetyka końca” / 273
Metafizyczny trójkąt / 273
Herbert – Eliot. Ku wyobraźni ascetycznej / 280
Herbert – Rilke. Nurt liryczno-elegijny / 337
Herbert – Hölderlin. Idea pojednania / 380

Zakończenie / 399
Nota bibliograficzna / 405
Wykaz skrótów literatury podmiotowej / 407
Bibliografia / 409
Summary / 429
Indeks osobowy / 433

Małgorzata Mikołajczak