Dwór wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego w Malborku. Siedziba i świeckie otoczenie średniowiecznego władcy zakonnego

Badania nad organizacją i funkcjonowaniem dworów władców świeckich i kościelnych w poszczególnych monarchiach łacińskiej Europy w późnym średniowieczu mają już długą tradycję historiograficzną, a co za tym idzie – obszerną literaturę. Tymczasem dotąd uwadze historyków zdawał się umykać dwór wielkich mistrzów krzyżackich, czyli władców państwa zakonnego w Prusach. Wynikało to zapewne z przekonania badaczy, że – z racji jego specyfiki ustrojowej – instytucja taka mogła tam występować jedynie w stanie szczątkowym. Tymczasem przeprowadzona przez autorów niniejszej pracy analiza zachowanych materiałów źródłowych z XIV i XV w. pozwoliła stwierdzić, że dwór wielkich mistrzów krzyżackich, biorąc pod uwagę siedzibę władcy, występujących w jego otoczeniu świeckich (dworzanie, urzędnicy, duchowni, obsługa), zwyczaje, rozrywki czy też ożywione kontakty zagraniczne niemal w każdej dziedzinie dorównywał najbardziej znanym ówczesnym dworom monarchów zachodnioeuropejskich. Jedyną wyraźną różnicą był zrozumiały brak w bliskim otoczeniu zwierzchników Zakonu kobiet i dzieci.

Autorzy prezentowanej książki podjęli próbę udzielenia odpowiedzi na dwa kluczowe pytania: jak wyglądała i jak funkcjonowała malborska siedziba wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego oraz kto wchodził w skład ich najbliższego otoczenia. Analiza źródeł pozwoliła wykazać, że wśród osób świeckich na stałe przebywających przy zwierzchnikach Zakonu byli dworzanie (dienerzy), czyli młodzi ludzie pochodzący z rodzin rycerskich (nie tylko z Prus, ale także z innych obszarów Europy), urzędnicy (komornicy, podkomornicy, podczaszowie, stolnicy, krajczowie, zarządcy dworu/ochmistrzowie czy też sędziowie dworu), jak również heroldowie bądź lekarze. Rozrywkę zapewniali wielkim mistrzom muzykanci, śpiewacy, błazny i karły, a liczni przybywający do Malborka goście z różnych krajów łacińskiej Europy byli przyjmowani zgodnie z obowiązującymi zwyczajami i ceremoniałem. Jak najbardziej uzasadniona jest więc teza, że państwo krzyżackie w Prusach pod tym względem całkowicie mieściło się w ramach ówczesnej zachodnioeuropejskiej kultury dworsko-rycerskiej.

Wykaz skrótów / 7
Wstęp / 11

Rozdział I. Ustrój państwa zakonu krzyżackiego w Prusach / 41
1. Wielcy mistrzowie. Zakres władzy, tytulatura, reprezentacja, prestiż / 42
2. Dostojnicy – dygnitarze krzyżaccy / 61
3. Kapituły / 63
4. Dochody krzyżackich władz centralnych / 65
5. Wydatki krzyżackich władz centralnych / 70
6. Udział społeczeństwa w rządach / 73

Rozdział II. Powstanie, rozbudowa i układ przestrzenny rezydencji wielkich mistrzów na zamku malborskim / 79
1. Malborska siedziba wielkich mistrzów przed połową XIV w. / 79
2. Malborska siedziba wielkich mistrzów po połowie XIV w. / 96
3. Nazewnictwo i rozmieszczenie pomieszczeń mieszkalnych i użytkowych w układzie przestrzennym drugiego „pałacu” / 104
4. Malarsko-rzeźbiarski wystrój malborskiej siedziby wielkich mistrzów / 140

Rozdział III. Otoczenie, dwór i świeccy urzędnicy wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego / 147
1. Dienerzy w otoczeniu wielkich mistrzów / 147
2. Zakwaterowanie i utrzymanie dienerów zwierzchników Zakonu / 197
3. Świeccy urzędnicy dworscy wielkich mistrzów – komornicy, podkomornicy / 200
4. Pozostali klasyczni urzędnicy dworscy w otoczeniu wielkich mistrzów / 226
5. Heroldowie / 245
6. Lekarze / 267

Rozdział IV. Dienerzy i świecki personel innych malborskich dostojników krzyżackich / 273
1. Siedziba i świeckie otoczenie wielkich komturów / 274
2. Siedziba skarbników malborskich i ich świeckie otoczenie / 278
Rozdział V. Życie i obyczaje dworskie / 283

Rozdział VI. Goście / 313

Zakończenie / 325
Bibliografia / 335
Zusammenfassung. Der Hochmeisterhof auf der Marienburg. Sitz und weltliche Umgebung eines mittelalterlichen Ordensherrschers / 365

Zapomniana Biblioteka

Adam Szweda

Sławomir Jóźwiak