Dźwięki, ludzie i nasłuchiwanie miasta. Wybrane elementy fonosfery Warszawy na przełomie XIX i XX wieku

W książce zanalizowano wybrane zdarzenia dźwiękowe będące elementami codziennej, gęstej tkanki sonicznej Warszawy przełomu XIX i XX wieku. Studia przypadków zaprezentowane w pracy dotyczą dźwięków: katarynki, fortepianu, na którym gra młoda kobieta, protestu, nawoływań ulicznych sprzedawców, wreszcie – dźwięków ciszy w mieszkaniu i poszukiwania ciszy w mieście. Każdy z tych elementów ukazuje wielopoziomowe splątania rozumienia dźwięku i reagowania na niego, które przecinają się na poziomie klasy, płci kulturowej czy tożsamości narodowej. Nasłuchiwane historyczne zdarzenia dźwiękowe to przestrzenie spotkania i konfliktu grup społecznych o różnych (rozbieżnych) sonicznych potrzebach i tożsamościach; zbadano zatem rolę wyżej wymienionych dźwięków w przestrzeni miasta oraz sposoby reagowania na te same dźwięki przez mieszkańców i mieszkanki Warszawy. Innymi słowy, w książce zanalizowano, jak dźwięki były wykorzystywane, by kształtować, definiować, przetwarzać i podważać społeczne i kulturowe konteksty codziennego życia w mieście.

Istotnym elementem pracy są także rozważania metodologiczne wokół historycznych studiów nad dźwiękiem, orbitujące wokół pytania „co to znaczy słuchać historii?”. Autorka zastanawia się nad pojęciami, analizą źródeł tekstowych i wizualnych w kontekście badania dźwięku oraz rolą badacza i badaczki w procesie poznawania dźwiękowej przeszłości. Głównymi narzędziami metody są: definicja dźwięku jako zdarzenia dźwiękowego, pojęcie akustemologii, akustycznej epistemologii, czyli poznawania i porządkowania świata za pomocą dźwięku, także praca z dźwiękową wyobraźnią.

Nagranie wideo rozmowy z autorką: https://www.youtube.com/watch?v=EKAoEG2JfGs.  

Wstęp / 9
Nasłuchiwanie / 9
Tkanka miejska, tkanka dźwiękowa / 12
Źródła pracy – między dźwiękiem a tekstem / 15
Ramy czasowe pracy / 23
Kompozycja pracy / 26
Czego nie ma w tej pracy – propozycje dalszych badań / 30
Kilka uwag o języku pracy / 39

Rozdział 1. Nasłuchiwanie historii albo propozycja metody badawczej / 41
Metodą jest brak jednej metody / 44
Dźwięk jako zdarzenie / 55
Soundscape jako kategoria badań nad przeszłością – refleksja krytyczna / 60
Przedbadawcze konfrontacje z dźwiękową strukturą historii / 71
Zdarzenia dźwiękowe jako pola spotkania/konfliktu / 77
Akustemologia / 80

Rozdział 2. Kataryniarz albo piekielny bohater / 85
Przyciąganie i odpychanie. Fenomen kataryniarza / 85
Podwórko jako scena kataryniarzy / 102
Swój czy nie swój? Kim był warszawski kataryniarz / 111
„Uczciwy kataryniarz”. Pozytywny bohater miasta / 130
Stróż kamienicy a kataryniarz – dziwny akord w fonosferze podwórza / 143
Organizowanie fonosfery. Regulacje prawne / 149
Czego słucha warszawska ulica? Muzyka kataryniarza a kultura muzyczna Warszawy / 160
Kataryniarz jako dźwiękowy uzurpator. Problem dystrybucji muzyki w mieście / 175
Podsumowanie / 190

Rozdział 3. Fortepian albo plagi domowe / 193
Muzyczna neurastenia i dźwięk jako brud / 195
Fenomen fortepianu a problem gry amatorskiej / 208
Fenomen fortepianu jako mebla / 213
Fenomen fortepianu jako sfery mieszczańskiej kobiety / 219
Wizualno-dźwiękowy aspekt domowej gry na fortepianie / 227
Fortepian kontra maszyna do szycia / 232
Fortepian jako dziewczyński pamiętnik i praca emocjonalna / 239
Podsumowanie / 248

Rozdział 4. „Kocia muzyka” albo walka o porządek / 253
Europejskie warianty tradycji „kocich muzyk” / 255
„Kocia muzyka” na ziemiach polskich / 263
Narzędzie walki politycznej / 270
Gorączka religijno-patriotyczna 1861 roku: „kocie muzyki” i Boże, coś Polskę jako formy protestu / 276
Boże, coś Polskę 1 listopada 1905 roku / 292
Podsumowanie/ 301

Rozdział 5. Wędrowcy albo symfonia podwórkowa / 303
Rola ulicznych handlarzy w Warszawie drugiej połowy XIX wieku / 307
Głosy w podwórzach / 309
Głosy w obrazach. Ilustracje „typów warszawskich” / 317
Wyodrębnione głosy z podwórza – handlarz starzyzną, kościarka, druciarz / 330
Orkiestracje fonosfery, orkiestracje pamięci / 348
Felieton o tym, że nie można napisać felietonu – fonosfera podwórza a praca umysłowa / 355
Podsumowanie / 367

Rozdział 6. Cisza, czyli poszukiwanie / 369
Mieszkanie jako sanktuarium / 369
„Na to nie ma rady”. Wczesny dyskurs medyczno-ekspercki o walce z hałasem / 380
Drewno i guma – wyciszacze warszawskich ulic / 398
„»Nasz« gwizdek”. Dźwięki pracy słyszane z mieszkań / 410
Uciszanie ciała jako wielki proces cywilizacyjny / 417
Odgłosy z wewnątrz mieszkań: kłótnie, dzieci, grzechotki / 423
Odgłosy z wewnątrz mieszkań: milczenie służącej, fonosfera pracy służącej / 430
Cisza jako dźwięki udomowione / 438

Zamiast podsumowania: 15 minut – cisza podczas odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie 24 grudnia 1898 roku / 458
Aneks. Ogłoszenia prasowe dotyczące pozytywek z lat 1870–1914 (wybór) / 469
Konkluzje / 475
Podziękowania / 479
Spis ilustracji / 481
Bibliografia / 487
Summary / 523
Ilustracje / 527
Indeks osób / 583

Agnieszka Lniak

Marta Michalska