Formy ekspresji podmiotowości nowoczesnej. Tożsamość indywidualna i zbiorowa w poezji polskiej schyłku XVIII i początku XIX wieku

W powszechnej świadomości polska poezja ostatnich dekad XVIII i początku XIX wieku jest zjawiskiem nieciekawym i nieatrakcyjnym, najczęściej dyskutowanym z perspektywy nadchodzącego romantyzmu, na tle którego wypada zawsze niekorzystnie. Książka ta wyrasta z przekonania, że twórczość takich poetów, jak m.in. Franciszek Karpiński, Adam Jerzy Czartoryski, Józef Morelowski, Jan Paweł Woronicz, Hugo Kołłątaj czy Cyprian Godebski, przynosi wiele pytań dotyczących kwestii fundamentalnych, związanych z problematyką tożsamości zarówno w jej wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym. Specyfika tego okresu, kształtowanego przez zjawiska ogólnoeuropejskie, które sprzyjały krystalizowaniu się nowoczesności, oraz tendencje typowe dla rodzimego wariantu oświecenia, sprawia, że powstała wówczas literatura jest wartym badawczej refleksji terenem śledzenia ścieżek wyłaniania się wczesnonowoczesnej podmiotowości z charakterystycznymi dla niej napięciami między samookreślaniem a autokreacją. W książce szczególną uwagę zwrócono więc na różnorodne mechanizmy uobecniania się „ja” możliwe do uchwycenia w wybranych do analizy utworach. Stanowią one ważne ogniwo w długotrwałym procesie przemian polskiej tożsamości, której swoistość trudno zrozumieć bez odwołania się do jej korzeni.

Samookreślanie się podmiotu w poezji polskiej późnego oświecenia. Wprowadzenie / 7
Uwagi wstępne / 7
Horyzont oświeceniowych przemian / 14
Między samostwarzaniem a samorealizacją / 15
Wobec prowidencji i wyzwań dziejowości / 23
Prywatne i publiczne / 28
Konstrukcja książki / 33

Rozdział 1. „Ja” wobec siebie samego / 43
Mechanizmy autokreacyjne w poezji oświecenia. Generalia / 43
Franciszek Karpiński i tożsamościowy projekt „człowieka czułego” / 56
Podmiot proteuszowy w liryce Franciszka Dionizego Kniaźnina / 76
Polifonia „ja” w Bardzie polskim Adama Jerzego Czartoryskiego / 114

Rozdział 2. „Ja” wobec Boga i historii / 141
Człowiek oświecenia i ciśnienie dziejowości / 141
Bóg jako gwarant „ja” w poezji Franciszka Dionizego Kniaźnina / 153
Rozpacz prowidencjalisty, czyli Treny Józefa Morelowskiego / 166
Poeta jako tłumacz i interpretator dziejów. Jan Paweł Woronicz / 186

Rozdział 3. „Ja” wobec wspólnoty i jednostki / 211
Prywatne i publiczne w kulturze oświecenia. Uwarunkowania rodzime / 211
Więzień i zesłaniec jako figury tożsamościowe w poezji późnego oświecenia / 216
Kondycja więźnia w twórczości Hugona Kołłątaja / 221
Więzień i wygnaniec. Smutki i Treny wygnańca Juliana Ursyna Niemcewicza / 243
W stronę prywatności / 257
„Życie dla siebie” w poezji Stanisława Kostki Potockiego / 261
Poeta-legionista. Ideał przyjaźni w wierszach Cypriana Godebskiego / 274

Rozdział 4. „Ja” wobec natury / 289
Podmiotowe doświadczanie natury / 289
Polak, poeta, „pan od przyrody” – wokół Rolnictwa Dyzmy Bończy Tomaszewskiego / 298
Czy istnieje możliwość powrotu? Poematy Adama Jerzego Czartoryskiego / 329
Franciszek Morawski „między niebem i ziemią” / 352

Zakończenie / 371
Nota bibliograficzna / 377
Bibliografia / 379
Summary / 415
Indeks osób / 419

Maria Janoszka

Patrycja Bąkowska