Księstwo pruskie w XVI wieku. Ustawa o rządzie z 1542 roku

Profesor Janusz Małłek studia historyczne odbył na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1960 r. na podstawie pracy „Dzieje sejmu Prus Książęcych z 1566”, napisanej pod kierunkiem prof. Karola Górskiego, uzyskał stopień magistra. W 1961 r. został zatrudniony na stanowisku asystenta na UMK. W 1965 r. uzyskał doktorat, a następnie habilitację (1974) oraz tytuł profesora nadzwyczajnego (1988) i profesora zwyczajnego (1991). Członek PAU (korespondent od 1996, czynny – od 2009 r.). Był wiceprezydentem International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions i członkiem zarządu Verein für Reformationsgeschichte. W latach 1993–1999 był pierwszym dziekanem Wydziału Nauk Historycznych, a w latach 1999–2002 prorektorem UMK.  Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. 17 września 2009 r. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie nadał mu tytuł doktora honoris causa. Specjalizuje się w dziejach Prus i Skandynawii. Bibliografia jego prac obejmuje 626 pozycji.

W czasie gdy powstawała ta książka, ważne miejsce także w historiografii polskiej zajmował materializm historyczny. Z Zachodu docierały jednak już nowe modele odtwarzania procesów historycznych – odchodzenie od historii wybitnych jednostek i przyjmowanie integralnego spojrzenia na dzieje społeczeństw. Jedną z propozycji było badanie społeczeństwa stanowego (narodu politycznego) i jego reprezentacji, która uzewnętrzniała się w pracach parlamentu. Projekt badawczy zrealizowany w niniejszej monografii był właśnie taką próbą.

Fragment przedmowy autora do II wydania książki

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA / 5

WSTĘP / 11
1. ZNACZENIE PODJĘTEGO TEMATU / 11
2. STAN BADAŃ / 11
3. METODA / 12
4. ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE / 14
5. ŹRÓDŁA DRUKOWANE / 16
6. OPRACOWANIA / 18
7. CEL PRACY / 21

Rozdział I
OBSZAR, ŚRODOWISKO, ROZWÓJ GOSPODARCZY I SPOŁECZNY PRUS KSIĄŻĘCYCH W POŁOWIE XVI W. / 23
1. OBSZAR, GRANICE I ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE / 23
2. LICZBA LUDNOŚCI / 24
3. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY / 25
a) Okręgi / 25
b) Starostwa / 27
c) Komornictwa i amty sołtysie / 30
d) Gminy miejskie i wiejskie / 30
4. POTENCJAŁ GOSPODARCZY KSIĘCIA I STANÓW W PRUSACH KSIĄŻĘCYCH W POŁOWIE XVI W. / 30
a) Podział własności ziemskiej. Zastawy / 31
b) Dochody książęce / 48
c) Pozycja społeczna i gospodarcza stanów / 62
5. ROZWÓJ GOSPODARCZY PRUS KSIĄŻĘCYCH W XVI W. JAKO CZYNNIK DYNAMICZNY ROZWOJU SPOŁECZNEGO / 87
a) Uwagi wstępne / 87
b) Warunki determinujące rozwój gospodarczy / 91
c) Handel zagraniczny jako czynnik określający stopień i tendencję rozwoju gospodarczego kraju / 96

Rozdział II
KSIĄŻĘ A STANY W LATACH 1525–1541 NA TLE DZIEJÓW REPREZENTACJI STANOWEJ W PRUSACH / 111
1. WSTĘP: UTWORZENIE SIĘ REPREZENTACJI STANOWEJ W PRUSACH / 111
2. REPREZENTACJA STANOWA W LENNYM PAŃSTWIE KRZYŻACKIM W LATACH 1466–1525 / 115
a) Zakon a stany 1466–1498 / 116
b) Stany za ostatnich wielkich mistrzów 1498–1525 / 118
3. KSIĄŻĘ A STANY W LATACH 1525–1541 / 134
a) Organizacja stanów / 135
b) Stosunki między władcą a stanami w latach 1525–1541 / 141

Rozdział III
SEJM LETNI 1542 R. DYSKUSJA NAD PROJEKTEM REGIMENTSNOTTEL / 161
1. SPRAWA TURECKA JAKO BEZPOŚREDNIA PRZYCZYNA PROJEKTU WYDANIA REGIMENTSNOTTEL / 161
a) W okresie do sejmu czerwcowo-lipcowego 1542 r. / 161
b) Na sejmie czerwcowo-lipcowym 1542 r. / 166
2. OBRADY MAŁEGO WYDZIAŁU NA SEJMIE CZERWCOWO-LIPCOWYM 1542 R. / 172
a) Projekt Regimentsnottel / 172
b) Starania w Polsce o potwierdzenie Regimentsnottel / 180
c) Procuratorium dla książąt dopuszczonych do lenna pruskiego / 181
d) Pomoc na wojnę turecką / 183
e) Utworzenie klasztoru panieńskiego / 184
f ) Sprawa monety, granicy litewskiej, szkoły partykularnej i sądownictwa / 186
g) Zakończenie sejmu czerwcowo-lipcowego 1542 r. / 187

Rozdział IV
SEJM LISTOPADOWY 1542 R. UCHWALENIE REGIMENTSNOTTEL / 189
1. DALSZA DYSKUSJA, UCHWALENIE I OPIECZĘTOWANIE REGIMENTSNOTTEL NA SEJMIE 1542 R. / 189
2. STARANIA W POLSCE O POTWIERDZENIE REGIMENTSNOTTEL / 200
3. PODATEK NA OBRONĘ PRZECIW TURKOM / 201
4. SZKOŁA PARTYKULARNA / 202

Rozdział V
ANALIZA REGIMENTSNOTTEL / 203
1. UNORMOWANIE URZĘDU BISKUPIEGO / 204
Art. 1 / 204
Art. 2 / 205
Art. 3 / 205
Art. 4 / 206
Art. 5 / 210
Art. 6 / 210
Art. 7 / 211
Art. 8 / 213
Art. 9 / 214
Art. 10 / 215
2. ZAOPATRZENIE KSIĘŻNY I KSIĘŻNICZKI; OPIEKA / 216
Art. 1 / 216
Art. 2 / 217
Art. 3 / 219
3. USTALENIE RZĄDU / 220
Art. 1 – Rząd / 220
Art. 2. Namiestnicy. Regencja / 228
Art. 3. Pobyt stały w kraju książąt dopuszczonych do lenna / 231
Art. 4. Wynagrodzenie regentów, opłacenie kosztów podróży poselstw za granicą / 232
Art. 5. Zarząd dworem w Królewcu i dochodami państwa / 233
Art. 6. Kolejność awansów / 234
Art. 7. Obowiązki nadradców jako regentów / 235
Art. 8. Obowiązki starostów / 236
Art. 9. Prawo zwoływania stanów przez czterech nadradców / 237
Art. 10. Obsadzenie zamków przygranicznych / 238
Art. 11. Kasa i archiwum stanowe / 238
Art. 12. Ostateczne ustalenie władzy regentów, ich pieczęcie / 240

Rozdział VI
STARANIA O ZATWIERDZENIE W POLSCE, REALIZACJA I ZNACZENIE REGIMENTSNOTTEL / 241
1. STARANIA O ZATWIERDZENIE REGIMENTSNOTTEL W POLSCE / 241
2. REALIZACJA REGIMENTSNOTTEL / 249
a) Unormowanie urzędu biskupiego / 250
b) Zaopatrzenie księżny i księżniczki, opieka / 253
c) Ustalenie rządu / 253
3. ZNACZENIE REGIMENTSNOTTEL / 260

ANEKS / 267
WYKAZ SKRÓTÓW / 281
BIBLIOGRAFIA / 283
ZUSAMMENFASSUNG / 301
INDEKS OSOBOWY / 311
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH / 325

Janusz Małłek