Literatura i nierozum. Antropologia fantastyki grozy

Książka, którą właśnie oddaję w ręce czytelników, jest owocem kilkuletniej pracy naukowej poprzedzonej dociekliwą, choć z początku niezbyt usystematyzowaną refleksją odbiorcy utworów fantastycznych uzbrojonego w aparat poznawczy badacza literatury. Ujmując rzecz najprościej, jest ona próbą odczytania konwencji literackiej - fantastyki grozy nie przez pryzmat właściwych jej tematów i motywów oraz typowych schematów fabularnych, co przez lata było domeną tradycyjnie zorientowanego literaturoznawstwa, lecz w perspektywie wpisanych w elementarne formy konwencjonalne struktur antropologicznych reprezentujących określoną kulturę i ukształtowaną w jej ramach mentalność. Jest to zatem praca, w której poetyka została podporządkowana antropologii kultury, badanie konwencji literackiej jest zaś analizą dyskursu umożliwiającego jej istnienie w konkretnej postaci. Dyskurs ów zorganizowany jest od czasów oświecenia wokół par opozycyjnych pojęć: „rozum" - „nierozum", „racjonalne" - „irracjonalne", „naturalne" - „nadprzyrodzone", „normalne" - „patologiczne" czy „możliwe" - „niemożliwe", by wspomnieć tylko te najistotniejsze. One też wyznaczają horyzont analityczno-in-terpretacyjny podejmowanej w tym miejscu refleksji, skłaniając mnie do poszukiwania adekwatnych rozwiązań metodologicznych w rozmaitych dziedzinach współczesnej humanistyki, od socjologii i etnologii, przez literaturoznawstwo i historię, na psychologii i naukach kognitywnych kończąc. Literatura i nierozum, jak sugeruje sam tytuł, zawdzięcza wiele myśli Michela Foucault, ale również studiom Zygmunta Freuda, Pierre'a Bourdieu i Jacques'a Lacana, nie czyniąc jednak koncepcji naukowych i filozoficznych żadnego z nich całkowicie odpowiedzialnymi za ostateczny kształt prezentowanych tu rozważań, traktując je raczej jako źródło inspiracji oraz pretekst do krytycznego namysłu nad rozważanym problemem.

Kończąc powyższe uwagi, pozwolę sobie skierować wyrazy szczerej wdzięczności pod adresem pracowników i kolegów z Zakładu Teorii Literatury UMK w Toruniu, a przede wszystkim recenzentów tej rozprawy, profesorów: Antoniego Smuszkiewicza oraz Aleksandra Madydy, których nieocenione uwagi pozwoliły mi wprowadzić niezbędne poprawki i uzupełnienia, wzbogacając merytoryczną wartość książki.

Dariusz Brzostek

Wstęp

I. Archeologia literackiej fantastyki, czyli wprowadzenie metodologiczne

II. Narodziny fantastyki w królestwie nierozumu
1. Krajobraz mentalny doby oświecenia albo fantastyczność skowana
2. Zbliżenie pierwsze: Schematy poznawcze i praktyki pedagogiczne
3. Zbliżenie drugie: Obłęd - krawędź rozumu
4. Szczelina antropologiczna albo reglamentacja nierozumu

III. „Niesamowite" albo „powrót wypartego". Psychoanalityczne koncepcje fantastyki i fantastyczności
1. Dzieje pewnego pojęcia
2. „Niemożliwe", czyli „Realne"
3. Literacka psychoanaliza przesądu?

IV. Konfrontacja z „niemożliwym" jako obraz i doświadczenie
1. Historia i semantyka pewnego gestu
2. Praktyki narracyjne i granice nierozumu
3. Katastrofa semiotyczna czy wtargnięcie „niemożliwego"?
4. Model poznawczy konfrontacji z „niemożliwym"
5. Bliźniacze doświadczenie szaleństwa i narkotyku..., czyli raz jeszcze o racjonalizacji

V. Zamiast epilogu, albo o fantastyce raz jeszcze

VI. Aneks. Więzienia wyobraźni i kaprysy rozumu. O fantastyczności rycin Goi i Piranesiego

VII. Bibliografia

Indeks osób
The literature and non-reason. Anthropology of horror story. Summary

Dariusz Brzostek