Orgie słów. Terminologia misteriów w "Parafrazie Ewangelii wg św. Jana" Nonnosa z Panopolis

Książka poświęcona jest terminologii misteriów w epickiej Parafrazie Ewangelii wg św. Jana napisanej przez Nonnosa z Panopolis. Temat ten jest podwójnie tajemniczy. Postać Nonnosa, późnoantycznego poety greckiego z Egiptu, który najprawdopodobniej żył i tworzył w kosmopolitycznej Aleksandrii w V w. n.e., do dziś pozostaje zagadką. Niemal wszystko, co możemy o niej powiedzieć jest wynikiem naukowej spekulacji. Jest to tym bardziej frapujące, że Nonnos uznawany jest za jednego z najważniejszych poetów późnej starożytności, a jego spuścizna literacka, która oprócz Parafrazy obejmuje też monumentalny epos poświęcony Dionizosowi, greckiego bogu wina, misteriów i rytualnej ekstazy, traktowana jest dziś jako swoista summa antycznej kultury.

Nie mniej zagadkowe pozostają same starożytne misteria, sekretne kulty bóstw, w których uczestniczyć mogli jedynie wtajemniczeni. Ich treść otoczona była ścisłą tajemnicą, która do dziś pozostaje w dużej mierze nieprzenikniona, wiemy jednak, że niosły one obietnicę lepszego losu za życia i po śmierci. Nie może więc dziwić, że terminologia związana z inicjacją w misteryjne obrzędy, a zwłaszcza w najsłynniejszy kult sprawowany w Eleusis ku czci Demeter i Kore oraz w bardzo rozpowszechnione misteria Dionizosa, stała się w literaturze antycznej uniwersalną metaforą dążenia ku temu, co prawdziwie boskie.

Decydująca rola w upowszechnieniu tej metafory przypadła dialogom platońskim, które niezwykle sugestywnie przedstawiają uprawianie filozofii jako wtajemniczenie w misteria. Przenośnie użyta terminologia misteryjna powraca potem nie tylko u autorów pogańskich, lecz przenika także do zhellenizowanego judaizmu i antycznego chrześcijaństwa, gdzie znajduje szeroki użytek w egzegezie Biblii. Istotną rolę pełni również w Parafrazie Nonnosa z Panopolis.

Podziękowania / 9

Przedmowa / 11

Wykaz skrótów bibliograficznych / 15

Część I. Wprowadzenie

Rozdział 1. Starożytne misteria / 19

Rozdział 2. Terminologia misteriów / 29

Rozdział 3. Nonnos z Panopolis / 53

Rozdział 4. Zakres badań / 63

Rozdział 5. Terminologia misteriów w Parafrazie / 71

Część II. Jezus i Dionizos

Rozdział 1. Wesele w Kanie Galilejskiej / 89

Uwagi wstępne / 89

Analiza Par. II, 12–20 (= J 2,3) / 91

Uwagi końcowe / 109

Rozdział 2. Nieudane aresztowanie / 117

Uwagi wstępne / 117

Bakchiczny tłum. Analiza Par. VII, 172−182 (= J 7,45−49) / 119

Uwagi końcowe / 126

Rozdział 3. Modlitwa arcykapłańska / 129

Uwagi wstępne / 129

Analiza Par. XVII, 88–92 (= J 17,25−26a) / 130

Uwagi końcowe / 138

Część III. Misterium i misteria

Rozdział 1. Trzy paschy / 143

Uwagi wstępne / 143

Pierwsza Pascha. Analiza Par. II, 70–72, 110–115 i Par. IV, 204–205 / 144

Druga Pascha. Analiza Par. VI, 9–10 (= J 6,4) / 169

Trzecia Pascha. Analiza Par. XI, 222–227 i XII, 1–6 / 170

Uwagi końcowe / 175

Rozdział 2. Jezus i Samarytanka / 177

Uwagi wstępne / 177

Analiza Par. IV, 88–121 (= J 4,19–24) / 178

Uwagi końcowe / 191

Rozdział 3. Święto Namiotów / 193

Uwagi wstępne / 193

Święte wtajemniczenie. Analiza Par. VII, 31–34 / 194

Uwagi końcowe / 205

Część IV. Podsumowanie

Rozdział 1. Funkcje terminologii misteriów w parafrazie / 209

Między poezją a egzegezą / 209

Terminologia misteriów w egzegezie Parafrazy / 211

Podsumowanie / 217

Bibliografia / 219

Summary / 237

Indeksy / 23

Zbigniew Chojnowski

Filip Doroszewski