Utracony Heimat. Pamięć rodzinna a tożsamość „niemieckich wnuków” we współczesnej prozie niemieckiej

Czy sięgając po niemiecką traumę ucieczki i wypędzenia ze Wschodu, trzecie powojenne pokolenie niemieckojęzycznych pisarzy chce przedstawić Niemcy w roli ofiary i zrelatywizować ich odpowiedzialność za II wojnę światową? Dlaczego i w jaki sposób „niemieccy wnukowie” podejmują problematykę związaną z opuszczeniem przez swoich przodków ich wschodniego Heimatu w Prusach Wschodnich, na Dolnym Śląsku i Pomorzu?

Autorka poszukuje odpowiedzi na te pytania, odwołując się m.in. do współczesnych teorii oraz koncepcji pamięci i tożsamości. Analizując wybrane powieści „niemieckich wnuków”, stwierdza, że głównym tematem tych utworów jest proces wewnętrznego rozwoju bohaterów, a doświadczenia przodków nadal stanowią integralną część tożsamości kolejnych pokoleń. Literatura ta wychodzi poza doświadczenia wyłącznie niemieckie, a sugestywne i jednoznaczne zestawienie w niej choćby dramatu wypędzonych ze Śląska Niemców z losami wypędzonych z Wołynia i Galicji Polaków to cenny wkład we współczesną niemiecką, a także europejską kulturę pamięci. Opisywane w tej książce powieści są więc istotne także z polskiego punktu widzenia.

Podziękowania / 9
Wstęp / 13

Rozdział 1: Ucieczka i wypędzenie: od literatury „pierwszego pokolenia” po „literaturę wnuków” / 23
1. „Literatura o ojcach”/ 25
2. „Powieść rodzinna” a „literatura wnuków”/ 28
3. Między „literaturą o ojcach” a „literaturą wnuków”/ 36
4. Literatura „pierwszego pokolenia”/ 39
5. Narracja o niemieckich ofiarach po roku 2000 – przełamane tabu? / 45

Rozdział 2: „Minione nie jest martwe; wcale nawet nie przeminęło”. „Literatura wnuków” w kontekście wybranych współczesnych teorii pamięci i tożsamości 65
1. Współczesne badania nad pamięcią / 65
2. Pamięć a tożsamość / 77
3. „Ucieczka i wypędzenie” jako niemieckie miejsce pamięci / 83
4. Pamięć i tożsamość a literatura / 92
5. Powieść o tożsamości (Identitätsroman) a wybrane „powieści wnuków”/ 97
6. Powieść o formowaniu (Bildungsroman) a powieść o rozwoju (Entwicklungsroman) / 99
7. „Literatura wnuków” w kontekście dyskursu imagologicznego / 106
Podsumowanie / 108

Rozdział 3: Wokół utraconego Heimatu dziadków. Biografie autorów a ich powieści / 111
1. Sabrina Janesch a „Góry Kocie” (2010) / 113
2. Petra Reski a „Daleki kraj” (2002) / 119
3. Tanja Dückers a „Ciała niebieskie” (2003) / 123
4. Olaf Müller a „Śląska pogoda” (2003) / 128

Rozdział 4: W poszukiwaniu własnej tożsamości (Janesch, Reski, Dückers, Müller) / 133
1. „Nigdy w życiu nie dać się obciążyć żadnym HEIMATEM”. Kryzys tożsamości? 135
2. Na tropie rodzinnych tajemnic: wnuków podróż w przeszłość / 167
2.1. „Wierzyłam mu czy nie?” Rozliczenie z winą dziadków / 167
2.2. Wyprawa wnuków do Heimatu dziadków a pamięć o traumach sprzed lat / 177
2.3. Kryzysy / 192
2.4. Punkt kulminacyjny / 201
3. Etap wewnętrznej harmonii? / 206
4. „Spoglądać na drugą stronę jej własnymi oczyma?” Przestrzeń – czas – tożsamość w „literaturze wnuków” / 213
4.1. Powieściowy utracony Heimat jako arkadia / 215
4.2. Arkadia a Heimat / 222
4.3. „Niemieckich wnuków” kreacja współczesnej polskiej rzeczywistości / 228
4.4. Niemiecko-polskie hetero- i autostereotypy / 238
4.5. Konfrontacja protagonistów z własną „niemieckością” (vs. „polskością”) / 244

Rozdział 5: Ucieczka i wypędzenie jako międzypokoleniowa trauma: „Siedem skoków z krawędzi świata” Ulrike Draesner (2014) / 251
1. O Ulrike Draesner i jej powieści / 255
2. Pamięć o doświadczeniach – trauma doświadczona / 263
2.1. Eustachius Grolmann / 263
2.2. Lilly i Hannes Grolmannowie / 268
2.3. Halka Nienaltowska i jej rodzice / 272
3. Doświadczanie pamięci – trauma odziedziczona / 279
3.1. Simone i Borys / 279
3.2. Esther i Jennifer / 293
4. O powieściowych hetero- i autostereotypach / 300
5. Powieść Draesner jako kwintesencja „literatury wnuków”? / 306

Rozdział 6: „Literatura wnuków” w kontekście dyskursu o niemieckich ofiarach II wojny światowej / 311

Podsumowanie / 329
Bibliografia / 341
Indeks osób / 363

Aleksandra Burdziej