W stronę postliberalizmu. Filozofia społeczna i polityczna Johna Milbanka

W ostatnim czasie na gruncie teorii politycznej możemy obserwować rosnące zainteresowanie pojęciem postliberalizmu. Termin ten pozostaje jednak dalece niejasny – niekiedy wyraża nadzieję na nadejście ponowoczesnego spadkobiercy projektu oświeceniowego, kiedy indziej zaś obawę przed populistycznym i autokratycznym reakcjonizmem. Można wręcz odnieść wrażenie, że stanowi on jedynie nazwę zastępczą dla teorii, która ma dopiero nadejść po rzekomo nieuchronnym zmierzchu pogrążonego w kryzysie liberalizmu.

Niniejsza praca przybliża polskiemu czytelnikowi bodaj najpełniejszy wyraz idei postliberalizmu, który można znaleźć w twórczości Johna Milbanka – angielskiego teologa oraz teoretyka polityki. Z jednej strony kontynuuje on tradycję teologii postliberalnej, wydobywając na pierwszy plan narracyjny oraz polityczny charakter chrześcijaństwa, z drugiej zaś przedstawia wielowymiarową krytykę liberalizmu i proponuje szeroki program reform instytucjonalnych, ustrojowych i gospodarczych. Tym samym sprawnie łączy abstrakcyjną teorię z rozwiązaniami praktycznymi, dostarczając spójnej i niebywale oryginalnej wizji społeczno-politycznej. Radykalność i bezkompromisowość owej wizji sprawiają jednak, że Milbank uchodzi za niezwykle kontrowersyjnego i polaryzującego autora, a kreślona przez niego przyszłość postliberalna nie jest wolna od ciemnych stron. W konsekwencji można mieć wątpliwości, czy rzeczywiście stanowi ona pożądaną alternatywę dla liberalizmu, czy też raczej wpisuje się w niebezpieczne trendy współczesnej polityki.

In recent times, on the ground of political theory, we can observe an increasing interest in the concept of postliberalism. This term, however, has remained highly unclear – sometimes it expresses hope for the coming of a postmodern heir of the enlightenment project, at other times, fear of populist and autocratic reactionism. One can even get the impression that it constitutes only a substitute name for a theory which is yet to appear after the allegedly ineviteble twilight of immersed in the crisis liberalism.

This paper presents the Polish reader with probably the fullest expression of the idea of postliberalism which can be found in the works of John Milbank – an English theologist and theorist of politics. On the one hand, he continues the tradition of postliberal theology, bringing to the fore the narrative and political character of Christianity. On the other hand, he presents a multidimensional critique of liberalism and offers a wide-ranging programme of institutional, systemic and economic reforms. In this way, he swiftly connects the abstract theory with practical solutions, providing cohesive and incredibly original socio-political vision. Radicalism and intransigence of this vision, however, make Milibank look like an extraordinarily controversial and polarising author, and his vision of postliberal future is not free from darker sides. In consequence, one can doubt whether it actually constitutes a desired alternative to liberalism, or whether it fits into the dangerous trends of contemporary politics.

WSTĘP / 9
Uwagi metodologiczne / 12
Struktura rozprawy / 14
Nota biograficzna / 19
Recepcja / 22

I. CHRZEŚCIJAŃSTWO KONTRA NIHILIZM / 25
Teoria partycypacji / 26
Przełom nowoczesny / 29
Genealogia / 33
Realizm metanarracyjny / 36
Nihilizm / 38
Retoryka i przemoc / 39
Radykalna heterodoksja? / 41
Podsumowanie / 43

II. POLITYKA POSTSEKULARNA / 45
Narodziny sekularyzmu / 46
Herezja polityczna / 49
Polityka neopogańska / 51
Wymiary sekularyzacji / 53
Pierwotność zła / 55
Zło radykalne / 56
Polityka nihilistyczna / 59
Banalność zła / 60
Sekularny totalitaryzm / 63
Podsumowanie / 65

III. W STRONĘ POSTLIBERALIZMU / 66
Indywidualizm / 67
Krytyka praw człowieka / 68
Polityka cnót / 72
Wolność negatywna / 74
Wolność pozytywna / 77
Paideia / 79
Pesymizm / 81
Posthumanizm 83
Cnota a różnorodność / 86
Podsumowanie / 87

IV. MIĘDZY SOCJALIZMEM A TEOKRACJĄ / 89
Liberalizm a demokracja / 90
Podział władz / 91
Ustrój mieszany / 93
Korporacjonizm / 95
Socjalizm chrześcijański / 98
Teokracja konstytucyjna / 99
Podsumowanie / 101

V. TEOEKONOMIA / 103
Rzadkość dóbr / 104
Kryzys kapitalizmu / 108
Ekonomia obywatelska / 110
Zadłużenie / 111
Praca / 114
Tworzenie wartości wspólnej / 115
Gospodarka lokalna / 118
Podsumowanie / 120

VI. NEOMEDIEWALIZM / 122
System państwowy / 123
Neomediewalizm / 125
Imperializm / 127
Europejska Wspólnota Narodów / 129
Islam / 132
Podsumowanie / 135

VII. PERSONALIZM EKOLOGICZNY / 137
Ekologia integralna / 138
Integralna hybryda / 139
Antropocentryzm kenotyczny / 142
Meandry antropocentryzmu / 143
Postliberalizm a nienowoczesność / 145
Podsumowanie / 147

ZAKOŃCZENIE / 149
BIBLIOGRAFIA / 155
STRESZCZENIE / 175
SUMMARY / 177

Jakub Gużyński