Dr hab., prof. UMK, profesor nadzwyczajny w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jego zainteresowania badawcze obejmują synchroniczny opis współczesnego języka polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień składniowych i leksykalnych, jak również problemów normatywnych oraz opisów prawnej odmiany polszczyzny. Jest autorem dwóch monografii dotyczących składniowej charakterystyki wybranych zjawisk języka polskiego oraz ponad 60 artykułów naukowych.
Parenteza ze składnikiem czasownikowym we współczesnym języku polskim
Uznana hipoteza lingwistyczna o abstrakcyjności systemu językowego zmusza do akceptacji twierdzenia, że dowolny paradygmat opisu - bez względu na przyjęte założenia metodologiczne oraz stosowane procedury badawcze - jest zawsze przybliżonym odwzorowaniem stanu realnego. Tym samym należy przyjąć, że żadnej gramatyce nie można przypisywać cech absolutnych - „nie ma takiego modelu, któremu nie dałoby się przeciwstawić modelu lepszego". Stwierdzenie to z kolei prowadzi do konkluzji, że w obrębie dowolnego - niesprzecznego i eksplicytnego - paradygmatu naukowego znajdują się zagadnienia, których adekwatny opis zgodny z zadeklarowanymi założeniami jest trudny do zrealizowania.
Wstęp / 9
ROZDZIAŁ I. DOTYCHCZASOWE POGLĄDY NA TEMAT PARENTEZY/ 15
1. Wprowadzenie / 15
2. Parenteza jako człon wypowiedzenia zestawionego / 18
2.1. Definicja zjawiska / 20
2.2. Typologia wyrażeń parentetycznych / 23
3. Wyrażenia parentetyczne a komentarze metatekstowe / 26
4. Parenteza w składni zależności I. Mielczuka / 29
5. Wyrażenia wtrącone w polskiej składni strukturalnej / 33
6. Parenteza w składni formalnej Świdzińskiego / 36
7. Podsumowanie / 45
ROZDZIAŁ II. WTRĄCENIE A PARENTEZA - PROBLEMY DEFINICYJNE /47
1. Wprowadzenie / 47
2. Pojęcie „wtrącenie" i jego zakres / 48
2.1. Cechy dystynktywne wtrącenia / 50
2.2. Status obiektu współwystępującego z wtrąceniem / 52
2.3. Sygnały izolacji / 54
2.3.1. Dwustronność izolacji wtrąceń / 54
2.3.2. Obligatoryjność sygnałów izolacji graficznej / 58
2.4. Przyjęta definicja wtrącenia / 63
3. Klasyfikacja wtrąceń / 64
3.1. Materiałowy zakres klasyfikacji / 66
3.2. Kryteria klasyfikacji /. 67
3.2.1. Zależność składniowa w sensie dystrybucyjnym / 67
3.2.2. Równoważność składniowa względem członu struktury kookurentnej / 72
3.2.3. Stabilizacja linearyzacyjna struktury wtrąconej / 73
3.2.4. Konotacja współskładnika w obrębie struktury kookurentnej / 75
3.2.5. Samodzielność składniowa / 76
3.3. Schemat klasyfikacji / 82
3.4. Wnioski / 84
4. Parenteza jako szczególny rodzaj wtrącenia / 84
4.1. Metatekstowa funkcja parentezy / 86
4.1.1. Wtrącenie - parenteza - metatekst / 86
4.1.2. Problem wyrażeń semantycznie pustych / 90
4.2. Parenteza a wyrażenia wprowadzające cytat / 92
4.3. Niedefinicyjne cechy wyrażeń parentetycznych / 96
4.3.1. Kontur intonacyjny / 96/
4.4. Rozumienie pojęcia „wyrażenie parentetyczne" / 98
5. Wnioski / 99
ROZDZIAŁ III. PARENTEZA W STRUKTURZE JEDNOSTEK SKŁADNIOWYCH / 101
1. Wprowadzenie / 101
2. Człony i nieczłony konstrukcji zdaniowej / 103
2.1. Ogólne założenia opisu / 103
2.2. Związane i niezwiązane komponenty całostki syntaktycznej / 108
2.3. Pojęcie składnika zdania / 111
2.4. Status syntaktyczny wyrażenia parentetycznego / 113
3. Problem hierarchii jednostek składniowych / 116
3.1. Potrzeba wyróżniania pośrednich poziomów hierarchii składniowej / 117
3.2. Hierarchia jednostek składniowych a pozycja syntaktyczna / 120
3.2.1. Grupa a fraza / 121
3.2.2. Fraza niewymagana a niefraza / 122
3.2.3. Poziom pozycji syntaktycznej / 126
3.3. Poziom wypowiednika / 133
3.4. Przyjęta hierarchia jednostek składniowych / 140
4. Strukturalna interpretacja ciągów parentetycznych / 144
4.1. Struktura wypowiedników z wyrażeniami dostawionymi / 144
4.2. Interpretacja zależności akomodacyjnych / 150
4.3. Wymaganie wystąpienia członu kookurentnego /. 157
5. Podsumowanie / 159
ROZDZIAŁ IV. ZASADY OPISU PARENTEZY CZASOWNIKOWEJ /161
1. Wprowadzenie / 161
2. Identyfikacja badanych obiektów / 162
2.1. Założenia wstępne / 163
2.1.1. Stosowane terminy / 163
2.1.2. Cechy definicyjne / 164
2.1.3. Definicja czasownikowego wyrażenia parentetycznego / 165
2.2. Testy identyfikacyjne / 166
2.2.1. Procedury interpolacyjne / 167
2.2.2. Procedury transformacyjne / 171
2.2.3. Procedury substytucyjne / 173
2.3. Próba wyodrębnienia zbioru „czasowników parentetycznych" / 174
2.3.1. Zasadność wyróżniania „czasowników parentetycznych" / 175
2.3.2. Cechy niedystynktywne czasownikowych wyrażeń parentetycznych / 177
2.3.3. Właściwości dystynktywne czasowników parentetycznych / 180
2.3.4. „Czasownik parentetyczny" - kwalifikacja form wątpliwych / 183
3. Operacyjny charakter parentezy czasownikowej / 186
3.1. Istota operacji parentetyzującej / 186
3.2. Zasady przeprowadzania operacji parentetyzujących / 190
4. Transformacje parentetyzujące / 192
4.1. Pojęcie transformacji w składni formalnej / 192
4.2. Typy transformacji parentetyzujących / 193
4.2.1. Transformacje zdań parentetycznych [PARENTs ] / 194
4.2.2. Transformacje parentetycznych wyrażeń imiesłowowych [PARENTpart ] / 197
4.3. Ograniczenia transformacji parentetyzujących / 198
4.3.1. Ograniczenia przekształceń parentetyzujących (kierunek L -> P) /199
4.3.2. Ograniczenia przekształceń deparentetyzujących (kierunek P -> L) / 202
5. Wewnętrzne i zewnętrzne ograniczenia realizacji struktur parentetycznych /205
5.1. Wprowadzenie / 205
5.2. Ograniczenia wewnętrzne / 206
5.2.1. Zasady linearyzacji czasownikowych struktur parentetycznych / 206
5.2.2. Typ elementu funkcyjnego / 211
5.2.3. Frazeologizmy / 222
5.3. Ograniczenia zewnętrzne / 227
5.3.1. Typ struktury kookurentnej względem wyrażenia parentetycznego / 227
5.3.2. Ograniczenia linearyzacji / 233
6. Parentetyki czasownikowe jako operatory strukturalne / 238
6.1. Problem operacji w aspekcie strukturalnym / 238
6.2. Parentetyki czasownikowe jako operatory iteracji / 239
6.3. Parentetyki czasownikowe jako operatory izolacji / 243
7. Wnioski / 246
ROZDZIAŁ V. CZASOWNIKOWE WYRAŻENIA PARENTETYCZNE - PRÓBA SYSTEMATYZACJI /247
1. Wprowadzenie / 247
2. Schemat klasyfikacji strukturalnej / 248
2.1. Kryteria klasyfikacji / 249
2.1.1. Syndetyczność i asyndetyczność struktur parentetycznych / 249
2.1.2. Fraza bezokolicznikowa jako bezpośredni podrzędnik formy finitywnej / 250
2.1.3. Człon czasownikowy jako kontekst wystarczający ciągu parentetycznego / 252
2.1.4. Zajmowanie przez wyrażenie funkcyjne pozycji składniowej przy jednostce czasownikowej / 253
2.2. Proponowana hierarchizacja cech dystynktywnych / 254
3. Podział zgodny z kryterium łączliwości / 255
4. Opis czasownikowych struktur parentetycznych / 258
4.1. Klasa A - asyndetyczne struktury parentetyczne o wystarczającym kontekście czasownikowym (Cp⎨Vp⎬) / 259
4.2. Klasa B - asyndetyczne struktury parentetyczne o niewystarczającym kontekście czasownikowym (Cp⎨Vp+X∨Y⎬) / 267
4.3. Klasa C - asyndetyczne struktury parentetyczne z podrzędnikiem bezokolicznikowym (Cp⎨Vp1+Vp2(inf)⎬) / 274
4.4. Klasa D - syndetyczne struktury parentetyczne z wyrażeniem funkcyjnym zajmującym pozycję operacyjną (Cp⎨F+Vp⎬) / 280
4.5. Klasa E - syndetyczne struktury parentetyczne z wyrażeniem funkcyjnym niezajmującym pozycji operacyjnej (Cp⎨F+Vp⎬) / 287
4.6. Klasa F - syndetyczne struktury parentetyczne z podrzędnikiem bezokolicznikowym (Cp⎨F+Vp1+Vp2(inf)⎬) / 293
4.7. Podsumowanie / 300
5. Propozycja podziału wyrażeń czasownikowych zgodnego z kryterium operacyjności / 302
Zakończenie / 309
System oznaczeń / 315
Lokalizacja przykładów / 319
Bibliografia / 321
Summary / 343