Prof. dr hab. teologii, profesor stowarzyszony Uniwersytetu Nawarry, prodziekan ds. nauki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, kierownik Pracowni Szlaku św. Jakuba (Camino de Santiago) na UMK. Wśród zainteresowań badawczych znajduje się średniowieczna egzegeza biblijna, liturgia hiszpańsko-mozarabska, tomizm biblijny, relacje nauka–religia oraz fenomen pielgrzymek do Composteli. Redaktor naczelny czasopisma „Scientia et Fides” oraz serii wydawniczej „Scholastica Thoruniensia” w Wydawnictwie Naukowym UMK. Członek Papieskiej Akademii św. Tomasza z Akwinu. Tłumacz z języka hiszpańskiego i łacińskiego. Autor m.in. Wiarygodność i tożsamość. Teologia wiary św. Tomasza z Akwinu a współczesność (Kraków 2013), Mozarabowie i ich liturgia (Toruń 2015), Odkupiciel i przyjaciel. U podstaw chrystologii soteriologicznej św. Tomasza z Akwinu w świetle "Super Psalmos" (Poznań-Warszawa 2020).
Mozarabowie i ich liturgia. Chrystologia rytu hiszpańsko-mozarabskiego
Mozarabowie pozostają do dziś otoczeni nimbem tajemniczości, postrzegani jako niespokojna, nieugięta mniejszość i określani jako „reszta” czy pozostałość po dawnej świetności chrześcijańskiego królestwa Wizygotów, którzy ocaleli po inwazji arabskiej na początku VIII wieku1. Pozostawili po sobie dyskretne ślady, zwłaszcza w architekturze, kaligrafii i liturgii, które choć nie mówią wszystkiego, to jednak przekazują wystarczająco wiele wiadomości o ich codziennym życiu i wrażliwości religijnej. Należą do tych grup społeczno- -religijnych, których nagłe pojawienie się na scenie dziejów związane jest z ważnymi wydarzeniami historycznymi, których stali się konsekwencją i mimowolnymi uczestnikami. W ich przypadku chodzi o nową konstelację społeczno-polityczną, która powstała w wyniku upadku królestwa Wizygotów, choć zasadniczych źródeł dramatycznego końca ich państwowości, zdaniem wielu historyków, należy doszukiwać się w wewnętrznych podziałach w społeczeństwie wizygockim.
Z Wprowadzenia
Przedmowa – Juan Miguel Ferrer Grenesche / 11
WPROWADZENIE
Mozarabowie i ich dyskretna wiara / 19
Kwestia mozarabska / 21
Inter adversa crescere. Od mniejszości religijnej do mniejszości kulturowej / 22
Dlaczego są ważni? / 24
Uwagi metodologiczne / 25
CZĘŚĆ PIERWSZA
Liturgia hiszpańsko-mozarabska: historia i hermeneutyka chrystologiczna
Rozdział 1. Mozarabowie i ich liturgia / 35
1. U źródeł rytu. Geneza, autorzy, księgi / 36
1.1. Unus ordo orandi atque sallendi: rozkwit wizygocki / 38
1.2. Dwie tradycje / 41
1.3. Zawieszenie rytu w XI wieku / 42
1.4. Reforma Cisneros i Lorenzany / 44
1.5. Odnowiony ryt hiszpańsko-mozarabski / 46
2. Chrześcijanie pośród islamu / 48
2.1. Kult chrześcijański w Al-Andalus (VIII–XI w.) / 53
2.2. Apostazje i nawrócenia. Islamizacja kulturowa i religijna / 56
2.3. W poczuciu izolacji / 63
2.4. Organizacja prawna wspólnot mozarabskich / 71
3. Liturgia hiszpańska i jej język / 73
4. Liturgiczna tożsamość Mozarabów / 77
Rozdział 2. Mozarabska przestrzeń sakralna / 81
1. Świątynie mozarabskie i ich kosmowizja / 82
1.1. Potrójna struktura przestrzeni celebracyjnej / 83
1.2. Orientacja kosmologiczna świątyń / 92
2. Ontologia liturgiczna. Chrystus jako wyjście z labiryntu / 95
3. Geografia symboliczna chrześcijaństwa mozarabskiego / 97
4. „Zerwany czas” / 100
Rozdział 3. Hiszpańsko-mozarabska chrystologia liturgiczna / 105
1. Arcanum Christi: mozarabskie rozumienie liturgii / 105
2. Liturgia jako locus christologicus. Anamneza mozarabska / 110
3. Struktura obrzędow eucharystycznych / 116
3.1. Obrzędy wprowadzające / 119
3.2. Liturgia Słowa / 121
3.3. Obrzędy „przejścia”: ofertorium – Dyptyki – znak pokoju / 123
3.4. Anafora mozarabska / 126
3.5. Obrzędy Komunii / 130
3.6. Liturgiczne „znaki szczególne” Mozarabów / 137
4. Myśleć w żywiole liturgii: euchologia hiszpańska i jej charakterystyka / 139
CZĘŚĆ DRUGA
Chrystologia mozarabska
Rozdział 1. Sitz im Leben chrystologii mozarabskiej / 149
1. Jezus czy Mahomet? Chrystus wyzwalający z „zamętu” / 150
2. Antropologia liturgiczna rytu hiszpańsko-mozarabskiego: człowiek ukształtowany przez Słowo / 154
3. Kontrowersje chrystologiczne doby wizygocko-mozarabskiej / 161
3.1. Pryscylianizm / 161
3.2. Arianizm / 165
3.3. Adopcjanizm hiszpański / 171
4. Wpływy chrystologii afrykańskiej i wschodniej: w stronę „źródeł” chrystologii mozarabskiej / 177
Rozdział 2. Chrystologia systematyczna rytu hiszpańsko-mozarabskiego / 181
1. Podstawowa gramatyka rytu: tożsamość Chrystusa / 184
2. Misja Chrystusa: chrystologia soteriologiczna / 188
3. Tytuły chrystologiczne w anaforach / 192
4. Główne tematy chrystologii mozarabskiej: próba syntezy / 198
4.1. Życie Jezusa (mysteria vitae Christi) / 198
4.2. Chrystus jako solidarny z wiernymi: „łącze”eklezjologiczne / 202
4.3. Krew Chrystusa i jej odkupieńcza moc / 206
4.4. Prymat łaski Chrystusa / 211
4.5. Znaczenie confessio fidei / 213
Rozdział 3. Chrystologia kultyczna w kontekście roku liturgicznego / 217
1. Chrystus „oczekiwany”: adwent mozarabski i jego charakterystyka / 217
2. Chrystus „narodzony”. Boże Narodzenie w tradycji hiszpańsko-mozarabskiej / 222
3. Chrystus „wydany”: temat traditio Christi / 229
4. Chrystus „cierpiący” – hiszpańsko-mozarabskie Triduum Paschalne / 237
5. Chrystus „uwielbiony” – ku pełni Misterium / 240
6. Chrystus „poznawany” – okres zwykły / 244
ZAKOŃCZENIE
Memoria mozarabica: w stronę głównych rysów duchowości hiszpańsko-mozarabskiej
1. Duchowość „bycia w mniejszości” / 253
1.1. Duchowość pasyjna / 257
1.2. Cierpliwe zakorzenienie / 260
2. Apologetyka mozarabska i jej aktualność / 261
Aneksy / 263
Księgi liturgiczne rytu hiszpańsko-mozarabskiego / 265
Formularz Mszy św. In exaltatione S. Crucis. Tłumaczenie na język polski ad usum privatum / 269
Bibliografia / 293
Resumen. Mozarabes y su liturgia. La cristologia del rito hispano-mozarabe / 309
Indeks osobowy / 313
Piotr Roszak
- Camino de Santiago - nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba
- Tomasz z Akwinu. Wykład Listu do Kolosan
- Namiętnie kochać świat. Teologia laikatu według św. Josemarii Escrivy (1902-1975)
- U progu Camino. Przewodnik po kujawsko-pomorskim odcinku szlaku św. Jakuba
- U źródeł pamięci. O "zapominaniu" w historii, teologii i literaturze
- Scientia et Fides, 1 (1) 2013
- Scientia et Fides, 2 (1) 2014
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 1
- Scientia et Fides, 2 (2) 2014
- O przyjaźni. II Dysputy Nawarryjskie w Toruniu
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 2
- Scientia et Fides, 3 (1) 2015
- Mozarabowie i ich liturgia. Chrystologia rytu hiszpańsko-mozarabskiego
- On the Threshold of the Camino. A tourist guide to the Way of St. James in Kujavian-Pomeranian province
- Scientia et Fides, 3 (2) 2015: On Analytic Theology
- Radość służby. Bp Alvaro del Portillo (1914-1994)
- Tomasz z Akwinu. Wykład Listu do Efezjan
- Scientia et Fides, 4 (2) 2016: 10th anniversary of Mariano Artigas' death
- Scientia et Fides, 5 (2) 2017
- Scientia et Fides, 4 (1) 2016
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 3
- Scientia et Fides, 6 (1) 2018
- Scientia et Fides, 6 (2) 2018
- Scientia et Fides, 7 (1) 2019
- Świętość – wysiłek czy łaska? Według Adhortacji „Gaudete etexsultate” papieża Franciszka
- Scientia et Fides, 7 (2) 2019: Transhumanism
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 4
- Scientia et Fides, 8 (1) 2020
- Camino – biegun, który nas prowadzi i przyciąga... Przewodnik po kujawsko-pomorskim odcinku Camino Polaco
- Scientia et Fides, 8 (2) 2020: Philosophical and Theological Aspects of Evolution
- Tomasz z Akwinu. Wykład Pierwszego Listu do Tymoteusza
- Tomasz z Akwinu. Wykład Listu do Galatów
- Scientia et Fides, 9 (1) 2021
- Tomasz z Akwinu. Wykład Księgi Psalmów
- Tomasz z Akwinu. Wykład Pierwszego i Drugiego Listu do Tesaloniczan
- Scientia et Fides, 9 (2) 2021: Experimental Psychology and the Notion of Personhood
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 5
- Tomasz z Akwinu. Wykład Listu do Tytusa
- Scientia et Fides, 10 (1) 2022
- Scientia et Fides, 10 (2) 2022: Intellectual virtues for interdisciplinary research in Science and the Big Questions
- Scientia et Fides, 11 (1) 2023
- Camino Polaco. Teologia – Sztuka – Historia – Teraźniejszość. Tom 6
- Scientia et Fides, 11 (2) 2023
Inne z tej kategorii
Człowiek – mądrość a głupota. Tom 2. Aspekt teologiczny
Krzysztof Krzemiński, Rafał Beszterda, Karolina Olszewska
Imperatywy jako narzędzia formacji chrześcijan w Apokalipsie św. Jana
Karolina Olszewska
Formacja chrześcijańska młodzieży w mediach społecznościowych. Studium teologiczno-pastoralne na podstawie badań maturzystów w archidiecezji przemyskiej
Maciej Piotr Flader
