Sprawiedliwość i prawomocność. O społecznej legitymizacji władzy sądowniczej

Czy – jak głosi popularne powiedzenie – połowa ludzi musi wyjść z sądu niezadowolona? Czy sądy – jako instytucje dokonujące rozstrzygnięć uznawanych przez część kontaktujących się z nimi osób za niekorzystne – muszą być postrzegane negatywnie? Jak budować autorytet władzy sądowniczej w warunkach społeczeństwa obywatelskiego oraz rosnących oczekiwań w zakresie partycypacji i podmiotowego traktowania? Odpowiedzi na te pytania autor poszukuje, odwołując się do koncepcji sprawiedliwości proceduralnej. Przytacza wyniki własnych badań empirycznych, które sugerują, że równie wielkie znaczenie jak sama treść sędziowskich rozstrzygnięć ma dla stron postępowań sposób potraktowania w sądzie: szacunek, bezstronność, zrozumienie i możliwość przedstawienia własnego stanowiska. Ustalenia te mają dalekosiężne implikacje dla autorytetu wszelkiej władzy, nie tylko sądowniczej.

Wstęp / 7

ROZDZIAŁ 1. SPRAWIEDLIWOŚĆ PROCEDURALNA – UJĘCIE PSYCHOSPOŁECZNE / 15
1.1. Sprawiedliwość jako przedmiot badań nauk społecznych / 15
1.2. Ujęcie psychospołeczne / 16
1.2.1. Wczesne (instrumentalne) koncepcje sprawiedliwości proceduralnej / 18
1.2.2. Czteroelementowy model Toma R. Tylera / 21
1.2.3. Teoria zaangażowania grupowego / 23
1.2.4. Relacyjny model władzy / 24
1.2.5. Czynniki kształtujące doświadczenie sprawiedliwości / 26
1.3. Filozoficzne i prawnicze ujęcia sprawiedliwości proceduralnej / 28
1.3.1. Ujęcia filozoficzne / 29
1.3.2. Ujęcie prawnicze / 32
1.4. Krytyka koncepcji sprawiedliwości proceduralnej / 39
1.5. Podsumowanie / 48

ROZDZIAŁ 2. LEGITYMIZACJA WŁADZY – W KIERUNKU MODELU PROCESUALNEGO / 51
2.1. Legitymizacja – przegląd konceptualizacji / 53
2.2. Dwa modele emergencji ładu społecznego / 66
2.2.1. Model oparty na racjonalnej kalkulacji / 66
2.2.2. Model oparty na autoregulacji / 69
2.3. Legitymizacja w demokracji deliberatywnej / 74
2.3.1. Warunki legitymizacji władzy / 81
2.3.2. Sprawiedliwość proceduralna a legitymizacja / 82
2.3.3. Inne czynniki legitymizacji / 96
2.4. Podsumowanie / 99

ROZDZIAŁ 3. SPRAWIEDLIWOŚĆ PROCEDURALNA W SĄDZIE – PERSPEKTYWA BEZSTRONNYCH OBSERWATORÓW / 103
3.1. Wprowadzenie / 103
3.2. Metoda badań / 108
3.3. Przypadki naruszeń zasad sprawiedliwości proceduralnej – wyniki badań własnych / 110
3.3.1. Bezstronność / 112
3.3.2. Głos / 115
3.3.3. Szacunek / 119
3.3.4. Zrozumienie / 125
3.4. Dyskusja / 129
3.5. Podsumowanie / 134

ROZDZIAŁ 4. Sprawiedliwość proceduralna w sądzie – perspektywa stron postępowań / 137
4.1. Wyniki dotychczasowych badań prowadzonych w Polsce / 138
4.2. Wyniki badań własnych / 142
4.2.1. Badanie 1 / 143
4.2.2. Badanie 2 / 164
4.3. Podsumowanie / 184

ROZDZIAŁ 5. AUTORYTET WŁADZY SĄDOWNICZEJ – PERSPEKTYWA SĘDZIÓW / 187
5.1. Metoda badań / 188
5.2. Autorytet sądów i status społeczny sędziego / 189
5.3. Czynniki wpływające na obniżenie satysfakcji z zawodu sędziego / 196
5.4. Stosunek do sprawiedliwości proceduralnej i udziału czynnika społecznego w orzekaniu / 201
5.5. Opinie sędziów na temat współpracy z mediami / 206
5.6. Podsumowanie / 209

ROZDZIAŁ 6. MODEL COMMUNITY JUSTICE JAKO ODPOWIEDŹ NA KRYZYS LEGITYMIZACJI WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI / 211
6.1. Community justice – główne założenia modelu / 212
6.2. Community justice a sprawiedliwość naprawcza / 217
6.3. Przykłady funkcjonowania modelu / 220
6.3.1. Policja / 221
6.3.2. Prokuratura / 222
6.3.3. Sądy / 226
6.4. Krytyka koncepcji community justice / 240
6.5. Podsumowanie / 246

Zakończenie / 247
Literatura / 253
Wykaz tabel, wykresów i rysunków / 273
Indeks osobowy / 275
Summary / 281

Stanisław Burdziej