Tajemnica ludzkiej nieprawości. Aktualność nauki św. Tomasza z Akwinu o złu moralnym i wadach głównych

Już na samym początku trzeba postawić sobie takie oto pytanie: jak to jest możliwe, że mówimy o złu moralnym, a więc nie tyle o czymś abstrakcyjnym, oderwanym od tego, co dotyczy człowieka, ale właśnie w największym zbliżeniu do niego? Ktoś powie od razu, przecież to oczywiste: świat człowieka jawi się jako świat rozbity, mnożą się pokusy, zasadzki zła, naciski odciągające od dobra, działania przeciwko wolności i godności ludzkiej, cała gama cierpienia i bólu fizycznego i moralnego. Różne były okresy w dziejach ludzkości, w których świadomość zła moralnego, grzechu, wad ludzkich i winy wzrastała lub malała. Jednakże okres ostatni, a zwłaszcza XX wiek, naznaczony dwoma wojnami światowymi wyjaskrawił świadomość zła, za które odpowiedzialny jest konkretny człowiek, nie tylko jakieś nienazwane struktury. Jan Paweł II w swojej adhortacji apostolskiej Reconciliatio et paenitentia z 1984 roku napisze: „Grzech w znaczeniu prawdziwym i właściwym jest zawsze aktem konkretnej osoby, ponieważ jest aktem wolności poszczególnego człowieka, a nie zaś aktem grupy czy wspólnoty. Człowiek ten może być uwarunkowany, przymuszany, przynaglany przez istotne i działające z siłą czynniki zewnętrzne, może również ulegać skłonnościom, wadom, przyzwyczajeniom związanym z jego własnym stanem. W wielu przypadkach owe czynniki zewnętrzne i wewnętrzne mogą w mniejszym lub większym stopniu ograniczać jego wolność, a zatem zmniejszać także odpowiedzialność oraz winę. Jest jednak prawdą wiary, którą potwierdza również nasze doświadczenie i rozum, że osoba ludzka jest wolna". Nie lekceważąc tej prawdy, praca niniejsza jest niczym innym jak właśnie wskazaniem, że zło moralne jest czynem osoby, która przez takie swoje działanie umniejsza siebie, swoje relacje z innymi, a przede wszystkim z Bogiem, który jest fundamentem ludzkiego życia.

Wstęp / 19
1. Zło człowieka: kontekst pytań podstawowych / 23
2. Metoda i struktura pracy / 34

Część pierwsza - Człowiek a zło moralne

Rozdział I. Natura zła: „niweczenie" (corruptio) dobra przez zło / 47
1. Poszukiwanie przyczyn zła: poziom odniesień metafizycznych / 48
2. Zło w świecie a kontekst prawdy o stworzeniu / 51
3. „Postradanie" formy (carentia formae): braki w postaci zła / 54
4. „Rozdzielenie" (separatio): obecność zła w dobru ludzkiego podmiotu / 59
5. „Nieobecność" (remotio) i „utrata" (privatio) dobra: formy opisu zła / 62
6. „Uszczuplenie" (diminutio) i „obniżenie" (remissio): formy działania zła / 65
7. Człowiek w „oddaleniu": zerwana relacja z Bogiem / 70
8. Zło winy (malum culpae): kontekst treści „postradania" / 78
9. Zło kary (malum poenae) i Boże miłosierdzie / 81
10. Brzydota (turpitudo) jako „postradane" piękno / 89

Rozdział II. Dynamika upadania w zło moralne: perspektywa etyczna / 97
1. Zło moralne jako brak doskonałości i zła „jakość" duszy / 98
2. Kontekst upadania: wada i jej sprzeciw wobec cnoty / 105
3. Kwalifikacja nieprawości złego czynu i postępowania / 113
4. Zło moralne jako negacja celowości ludzkiego czynu / 117
5. Zróżnicowanie zła moralnego: grzechy i ich rodzaje / 120
6. Wzajemny stosunek grzechów i ich „ciężar" / 128

Rozdział III. Genealogia zła moralnego: źródła i przyczyny grzechu / 139
1. Stosunek Boga do grzechu: poszukiwanie odpowiedzialnego / 141
2. Napastliwość złych duchów i próba pokusy / 148
3. Człowiek jako przyczyna zła przez wykroczenie grzechu pierworodnego / 157
a) Skażenie dobra ludzkiej natury / 164
b) Pożądliwość: między „wygnaniem" a „wezwaniem" / 168
c) Zmniejszenie naturalnej zdolności do cnoty (diminutio) / 174
d) Zranienia ludzkiej natury (vulneratio naturae) i utrata umiaru, piękna i porządku / 176
e) Śmierć (mortalitas) i niedomagania cielesne (passibilitas) / 178
f) Zmaza grzechu (macula) / 183
4. Należność kary jako skutek grzechu / 185

Rozdział IV. Człowiek jako podmiot zła moralnego / 189
1. Compositum ludzkie jako siedziba grzechu / 190
2. Przestrzeń i kontekst struktur dla powstawania wypaczeń zła / 193
3. Nieznajomość (ignorantia) i głupota (stultitia) jako przyczyna grzechu / 200
4. Złośliwość (malitia): przyczyna zła moralnego ze strony woli / 205
5. Uczucia jako przyczyna zła moralnego / 214
6. Grzech powszedni i śmiertelny jako sprzeciw wobec Bożego prawa / 222

Rozdział V. Zło moralne w doświadczeniu przebaczenia / 235
1. Chrystus i jego misja: mysterium incarnationis a „usunięcie zła" (remotio mali) / 236
2. „Działanie" cierpienia Chrystusa: zło a krzyż / 240
3. Misterium kuszenia Jezusa: zwycięstwo nad szatanem / 245
4. Usprawiedliwienie grzesznika: odpuszczenie grzechów / 252
5. Wiara i jej moc oczyszczająca: ponowne zwrócenie się do Boga / 256
6. Cnota pokuty i skrucha: odwrócenie się od grzechu / 259
7. Sakramentalne drogi odpuszczenia grzechów / 265
a) Chrzest: ostateczna śmierć dla grzesznego życia / 266
b) Pokuta: ponowna nadzieja odpuszczenia grzechów / 269
c) Eucharystia: spotkanie z oczyszczającą miłością / 271
8. Odpusty jako odpuszczenie kary za grzechy / 273

Rozdział VI. Prakseologia moralna a zło w kontekście codzienności / 277
1. Problem cierpliwości (patientia) nad złem moralnym człowieka / 278
2. Wadliwa ciekawość (curiositas vitiosa) i fascynacja złem drugich / 285

Część druga - Wady główne (vitia capitalia)jako przyczyna zła moralnego w człowieku

Rozdział I. Wady główne: ich klasyfikacja i przyporządkowanie / 295

Rozdział II. Pycha (superbia) i próżność (inanis gloria) / 303
A. Pycha (superbia) / 303
1. Ku zrozumieniu różnych obszarów pychy / 304
2. Pycha „matką" wszystkich grzechów: mater omnium peccatorum / 306
3. Rozpoznanie pychy na tle miłości własnej i cnoty pokory / 307
4. Pycha jako grzech szczególny / 313
5. Wpływ pychy na inne grzechy i jej czołowa moc destrukcyjna / 315
6. Dwanaście stopni pychy: Tomaszowe potwierdzenie nauki św. Bernarda / 318
7. Pycha jako zaprzeczenie daru bojaźni: timor excludit superbiae / 325
B. Próżność (inanis gloria) / 328
1. Próżność jako wada cnoty wielkoduszności od strony nadmiaru / 328
2. Odróżnienie próżności jako szczegółowej i głównej / 334
3. Próżność w kontekście zwiedzionej estetyki chwały / 336
4. „Córki" próżności (filiae inanis gloriae) i ich fałszywe obrazy własnej wyższości / 338
5. Formy i kontekst wad próżności: uwagi szczegółowe / 342
6. Nieposłuszeństwo jako grzech próżności i grzech pychy / 348

Rozdział III. Zazdrość (invidia) / 353
1. Zazdrość - smutek z dobra drugich / 353
a) Zazdrość w kontekście poszukiwania przyczyn i mechanizmu działania / 355
b) Zazdrość jako nadmierne pragnienie przywłaszczenia sobie dobra drugiego / 361
2. Zazdrość jako smutek z powodu dobra zbawienia / 367
3. Zazdrość jako wada główna i jej wady pomocnicze: filiae invidiae / 371
4. Nienawiść: „zło dla zła" - ostatni etap zazdrości / 376

Rozdział IV. Lenistwo lub zniechęcenie duchowe (acedia) / 383
1. Zniechęcenie duchowe: wada przeciwstawna radości / 383
2. Uczucie smutku (tristitia) a zniechęcenie duchowe / 392
3. Wady pomocnicze lenistwa: filiae acediae / 398
4. Zniechęcenie duchowe a możliwość wybawienia: środki walki z lenistwem / 404
5. Zniechęcenie - szczegółowy plan środków uzdrawiających / 411
a) Resistentia - moc wytrzymania naporu wady acedii / 411
b) Przyjaźń - rzeczniczka mocy w walce o „nową radość" / 414
c) „Sen i spoczynek", „płacz" i „łzy" - cielesne drogi pomocy / 417
6. Zniechęcenie - między smutkiem a przyjemnością / 421

Rozdział V. Gniew (ira) / 427
1. Oblicza gniewliwości ludzkiej / 436
3. Grzeszność gniewu: gniewanie się jako zamierzenie zła bliźniego / 439
4. Gniew na brata: wyjątkowość grzechu gniewu i jego śmiertelność / 440
5. Gniew jako wada główna: „córki" gniewu / 445
6. Miejsce gniewu: między łagodnością a okrucieństwem / 448

Rozdział VI. Chciwość (avaritia) / 453
1. Chciwość jako immoderatus amor habendi / 454
2. Nienasycenie i nieopanowane upodobanie dóbr jako podstawa chciwości / 459
3. Chciwość a przeciwna jej cnota hojności / 468
4. Chciwość a rozrzutność: rozłączność i zbieżność obu wad / 472
5. Pożyczanie i własny interes w kontekście wady chciwości / 475
6. Wady wspomagające chciwość i jego skutki: filiae avaritiae / 479

Rozdział VII. Łakomstwo (gula) / 485
1. Łakomstwo jako część nieumiarkowania / 486
2. Tomaszowa struktura wypowiedzi o łakomstwie / 491
3. Obżarstwo i pijaństwo jako formy wady łakomstwa / 494
4. Łakomstwo jako wada główna i wady pomocnicze: filiae gulae / 500
5. Zmysł smaku i dotyku w kontekście wady łakomstwa / 503
6. Łakomstwo jako brak wstrzemięźliwości. Ku wstrzemięźliwości doskonałej / 507
7. Grzech łakomstwa a nakaz uświęcenia dnia świętego / 512

Rozdział VIII. Nieczystość (luxuria) / 519
1. Rozpusta jako „naczelna gałąź nieumiarkowania" / 520
2. Niepowściągliwość (incontinentia) jako zwycięstwo ciała nad duchem / 532
3. Rozpusta jako wada główna i jej wady pomocnicze: filiae luxuriae / 541
4. Postacie rozpusty według odrębności materii grzechu / 547

Zakończenie / 555
1. Tematy odkrywające przestrzeń zła moralnego w człowieku / 556
2. Teologiczne wnioski końcowe i dalsze perspektywy badawcze / 561

Wykaz skrótów / 569
Bibliografia / 573
The Mistery of Human Iniquity. The Topicality of St. Thomas Aquinas' Teachings on Moral Evil and Capital Vices (Summary) / 609
Indeks osobowy / 621

Mirosław Mróz