Nad dolną Wisłą. 1920 r.

Część I
Waldemar Rezmer
Działania wojenne nad dolną Wisłą w sierpniu 1920 r. Studium taktyczne i operacyjne

Część II
Zygmunt Bohusz-Szyszko
Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r. Z atlasem
Opracowanie i redakcja naukowa Waldemar Rezmer

Walki nad  dolną Wisłą stanowią ważny fragment bitwy warszawskiej stoczonej w połowie sierpnia 1920 r. Można je określić ze strony polskiej jako osłonę północnego skrzydła sił głównych walczących na froncie Dęblin–Warszawa–Modlin, a ze strony sowieckiej jako dążenie do wykonania głębokiego obejścia Warszawy, podobnego w ogólnym zarysie do manewru carskiego marszałka Paskiewicza w 1831 r. Skuteczna obrona przepraw przez Wisłę koło Nieszawy we Włocławku i Płocku uniemożliwiła przejście na zachodni brzeg rzeki sowieckiej 4 Armii, której  najgroźniejszą siłą ofensywną był III Korpus Kawalerii komkora Gaja. 

Z tego też względu Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu postanowiło dokonać edycji studium Zygmunta Bohusza-Szyszki zatytułowanego Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r.,które pierwszy razwydano w Warszawie w 1931 r.  Dzieło to stanowiło XI tom serii edytorskiej – Studia Taktyczne z Historii Wojny Polskiej 1918–1921 – firmowanej przez Wojskowe Biuro Historyczne. Autorami prac tej serii były osoby kompetentne i utalentowane pisarsko, z zasady oficerowie Wojska Polskiego. Posiadali oni dużą wiedzę zdobytą w szkołach i akademiach wojskowych oraz doświadczenie praktyczne uzyskane na stanowiskach dowódczych i sztabowych w różnych armiach i formacjach zbrojnych w okresie I wojny światowej, a później w Wojsku Polskim, w trakcie wojen o niepodległość i granice w latach 1918–1921. Do tego grona z całą pewnością należał Zygmunt Bohusz-Szyszko uczestnik walk nad Wisłą w sierpniu 1920 r. Jego dzieło stanowi II część książki.

Od chwili ukazania się  studium ówczesnego ppłk. dypl. Zygmunta Bohusza-Szyszki minęło już przeszło 90 lat. W tym czasie znacznie poszerzyła się baza źródłowa oraz pojawiło sporo wartościowych opracowań naukowych. Uwzględniając nowe źródła – sowieckie (rosyjskie) i polskie – oraz znacznie powiększoną literaturę przedmiotu – powstało nowe opracowanie działań nad dolną Wisłą, którego autorem jest prof. dr hab. Waldemar Rezmer. Ma ono także postać studiów – w niektórych fragmentach studiów operacyjnych, w większej jednak części – studiów taktycznych. Opracowanie to tworzy I część dzieła zatytułowanego Nad dolną Wisłą. 1920 r.

Wykaz skrótów występujących w cz . I oraz II / 9
Wstęp / 13

Część I
NAD DOLNĄ WISŁĄ W SIERPNIU 1920 R. STUDIUM TAKTYCZNE I OPERACYJNE

Rozdział 1
Sowieckie przygotowania do „wyprawy za Wisłę”. Nieudana ofensywa majowa Frontu Zachodniego / 23

Rozdział 2
Znad Dźwiny i Berezyny na północne Mazowsze. Działania sowieckiego Frontu Zachodniego od 4 do 27 lipca 1920 r . / 38

Rozdział 3
Na północnym Mazowszu . Natarcie sowieckiej 4 Armii i podporządkowanego jej 3 Korpusu Kawalerii. 28 lipca–9 sierpni a 1920 r / 60

Rozdział 4
Nad dolną Wisłę przez północne Mazowsze, ziemię dobrzyńską i Pomorze. 10–15 sierpnia 1920 r . / 82

Rozdział 5
Nieszawa, Bobrowniki, Włocławek. 14–18 sierpnia 1920 r. / 110

Rozdział 6
Płock. 16–19 sierpni a 1920 r. / 131

Rozdział 7
Odwrót sowieckiej 4 Armii znad Wisły i jej zagłada. 19–26 sierpni a 1920 r. / 165

Część II
DZIAŁANIA WOJ ENNE NAD DOLNĄ WISŁĄ W 1920 R. Z ATLASEM OD REDAKTORA NAUKOWEGO / 197

Wstęp / 217

Rozdział 1
Przygotowanie dolnej Wisły do obrony / 222

Rozdział 2
Walki o dostęp do korytarza pomorskiego / 238
Położenie ogólne na północ od Bugu dnia 6 sierpnia wieczorem / 238
Własne / 238
Nieprzyjaciel / 240
Plan działania 4 Armii w okresie od 3 do 10 sierpnia / 242
Położenie szczegółowe 4 Armii sowieckiej dnia 6 sierpnia wieczorem / 243
Bój pod Mławą / 245
Teren walki / 247
Plan obrony / 249
Ordre de Bataille / 249
Decyzja dowódcy grupy / 250
Sowiecki plan działań / 251
Wiadomości o nieprzyjacielu / 251
Przebieg działań / 254
Bój pod Działdowem / 265
Plan obrony / 265
Przebieg działań / 267
Bój pod Brodnicą / 278
Położenie ogólne na pomorskim odcinku dolnej Wisły / 278
Koncentracja grupy i przygotowania do działań zaczepnych. Plan działania / 281
Plan działania / 284
Rzeczywiste położenie i zamiary nieprzyjaciela / 285
Przebieg natarcia / 286
Działania pociągu pancernego „Wilk” i 215 Pułku Ułanów / 291
Zdobycie Brodnicy / 292
Działalność obozu warownego Toruń / 295
Analiza taktyczna / 298
Dowodzenie / 298
Formy walki obronnej / 300
Natarcie / 302
Dowodzenie / 302
Formy walki zaczepnej / 303

Rozdział 3
Walki o przeprawę na dolnej Wiśle / 304
Położenie ogólne dn. 8 sierpnia 1920 roku / 304
Położenie jednostek 5 Armii /305
Położenie na dolnej Wiśle / 305
Położenie nieprzyjacielskie / 307
Plan działań 4 Armii sowieckiej w bitwie warszawskiej / 309
Okres zbliżania się nieprzyjaciela do dolnej Wisły (10–13 VIII [19]20) / 311
Próba przeprawy pod Bobrownikami / 315
Walka na przedmościu Włocławka / 319
Plan obrony przedmościa / 319
Teren / 319
Umocnienia / 319
Załoga / 321
Organizacja obrony / 322
Wiadomości o nieprzyjacielu / 324
Położenie i zamiary nieprzyjaciela / 324
Rzeczywisty przebieg działań / 326
Strona polska / 326
Strona sowiecka / 328
Natarcie na Włocławek / 331
Walka na przedmościu Płocka / 335
Plan obrony przedmościa / 335
Teren / 335
Umocnienie przedmościa / 336
Załoga przedmościa / 338
Stan oddziałów załogi / 340
Organizacja obrony / 341
Plan natarcia / 351
Analiza taktyczna / 362
Kordonowy system obrony / 362
Brak odwodów ruchomych / 362
Wadliwa organizacja dowództw / 363

Zakończenie / 365
Rok 1831–1920 / 365
Geneza marszu Rosjan na dolną Wisłę w 1831 r 366
Geneza marszu 4 Armii sowieckiej na dolną Wisłę / 369
Porównanie obydwóch manewrów / 372
Warunki walki / 372
Dowodzenie / 373

Bibliografia / 375

Wykaz źródeł i opracowań wykorzystanych do napis ani a części I oraz opracowania i redakcji nauk owe j studium ppłk. dypl. Zygmunta Bohusza-Szyszki Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r. / 377
Spis map / 389
ANEKS FOTOGRAFICZNY / 391
Indeks osób / 405

Waldemar Rezmer

Zygmunt Bohusz-Szyszko