„Empowerment” w polityce społecznej. Koncepcja „women’s empowerment” jako kategoria wyjaśniająca aktywność kobiet w Polsce

W niniejszym opracowaniu chcieliśmy ukazać skomplikowany świat relacji między kategorią empowerment a polityką społeczną, koncentrując się na aspektach teoretycznych (terminologicznych, koncepcyjnych itd.), głównie z obszaru socjologii i polityki społecznej, odnosząc je do niektórych wymiarów praktyki społecznej w Polsce, przede wszystkim dotyczących systemu pomocy społecznej i rynku pracy. Niezmiernie ważny jest także aspekt badawczy w postaci analizy wyników badań terenowych, dotyczących uwarunkowań i specyfiki aktywności kobiet w Polsce […].

Przedmiotem drugiej części książki jest koncepcja women’s empowerment, głównym celem zaś ukazanie przydatności tej koncepcji w analizach aktywności młodych kobiet w Polsce i próba określenia wskaźników women’s empowerment, które mogą okazać się niezbędne w dalszych analizach zjawiska. W szczególności zaś:

1. Ukazanie wyborów jako kluczowej kategorii analizy pozwalającej na opisanie dynamiki i złożoności czynników wpływających na mniejszą aktywność kobiet.
2. Opisanie wpływu otoczenia na decyzje, wartości za nimi stojące, cele i zadania stereotypowo przypisane mężczyznom i kobietom (w postrzeganiu kobiet).
3. Ukazanie spektrum możliwych zmiennych, które w postrzeganiu kobiet wpływają na możliwość podejmowania przez nie autonomicznych decyzji (subiektywnie postrzegana struktura możliwości).
4. Ukazanie dynamiki relacji zachodzących między czynnikami z poziomu podmiotowości a czynnikami z poziomu struktury możliwości podczas dokonywania przez kobiety ważnych wyborów życiowych.
5. Eksploracja postrzeganego przez kobiety zakresu posiadanej przez nie kontroli (władzy) nad własnym życiem i podejmowanymi decyzjami. Poziom empowerment młodych kobiet w Polsce:
– w wymiarze podmiotowości – zasoby, wskaźniki podmiotowości,
– w wymiarze struktury możliwości – instytucje: wskaźniki struktury możliwości.

Ze Wstępu

Wstęp / 9

Część pierwsza. Empowerment i polityka społeczna

Rozdział 1
Koncepcja empowerment / 21
1.1. Wprowadzenie – kontekst powstania koncepcji empowerment / 21
1.2. Zagadnienia definicyjne / 30
1.3. Empowerment jako proces i jego rezultat. Poziomy empowerment / 43
1.4. Wymiary składowe empowerment / 49
1.4.1. Podmiotowość (agency) / 52
1.4.2. Struktura możliwości (opportunity structure) / 55
1.4.3. Relacje między podmiotowością a strukturą możliwości. Wyjaśnianie poziomu empowerment / 56
1.5. Krytyka koncepcji empowerment / 61

Rozdział 2
Wielość podejść interpretacyjnych dotyczących polityki społecznej / 65
2.1. Próba zdefiniowania polityki społecznej / 65
2.2. Pojęcia zbliżone / 69
2.3. Polityka społeczna a praca socjalna / 76
2.4. Przydatność koncepcji empowerment do analiz w polityce społecznej i pracy socjalnej / 79

Rozdział 3
Nowe rozwiązania w pomocy społecznej wykorzystujące model empowerment / 89
3.1. Pomoc społeczna w okresie transformacji w Polsce / 89
3.2. Empowerment i zarządzanie underclass – modele aktywizacji w pomocy społecznej / 96
3.3. O środek Readaptacyjny „Mateusz” jako przykład implementacji modelu empowerment do pomocy postpenitencjarnej w Polsce / 102

Część druga. Koncepcja women’s empowerment jako kategoria wyjaśniająca aktywność kobiet w Polsce

Rozdział 4
Aktywność kobiet w Polsce oraz czynniki ją kształtujące / 111
4.1. Różnice w pozycji kobiet i mężczyzn / 111
4.2. Regulacje służące wyrównywaniu aktywności kobiet i mężczyzn – kontekst prawny / 115
4.2.1. Gender mainstreaming / 115
4.2.2. Road maps – mapy drogowe / 119
4.2.3. Ramy prawno-instytucjonalne kształtujące sytuację kobiet w Polsce / 121
4.3. Analiza sytuacji kobiet w Polsce i na świecie w świetle danych ekonomicznych i zawodowych / 122
4.4. Sfera ekonomiczna i gospodarcza / 124
4.4.1. Wskaźniki aktywności zawodowej kobiet i ich wyborów zawodowych / 128
4.4.1.1. Aktywność zawodowa kobiet / 128
4.4.1.2. Bezrobocie wśród kobiet / 130
4.4.1.3. Bierność zawodowa / 131
4.4.1.4. Zatrudnienie kobiet. Kobiety pracujące / 134
4.4.2. Wybory zawodowe kobiet / 135
4.4.2.1. Główne mechanizmy dyskryminacji kobiet na rynku pracy i mechanizmy utrzymywania status quo / 137
4.4.2.2. Różnice w wynagrodzeniu / 138
4.4.2.3. Godzenie życia zawodowego z rodzinnym a wybory zawodowe i aktywność ekonomiczna kobiet / 142
4.4.2.3.1. Opieka nad dziećmi / 146
4.4.2.3.2. „Dwa etaty” kobiet. Podział na pracę produkcyjną i niezarobkową pracę wykonywaną na rzecz gospodarstwa domowego / 152
4.5. Sfera polityczna. Przyczyny mniejszej aktywności kobiet w sferze politycznej / 155

Rozdział 5
Empowerment: operacjonalizacja koncepcji women’s empowerment / 163
5.1. Wstęp. Obszary problemowe wpływające na poziom empowerment / 163
5.2. Specyfika problemów w pomiarze women’s empowerment / 169
5.3. Operacjonalizacja empowerment. Wyznaczanie wskaźników / 170
5.3.1. Kontekst wyboru wskaźników i zalecenia / 170
5.3.2. Problemy, wyzwania i przeszkody w mierzeniu empowerment / 171
5.3.3. Podejście Commission on Women and Development / 174
5.3.4. Podejście do pomiaru women’s empowerment stosowane przez CARE w Strategic Impact Inquiry / 178
5.4. Relacje i zależności między podmiotowością i strukturą możliwości / 183
5.5. Możliwe wskaźniki empowerment z poziomu podmiotowości / 186
5.6. Obszary poszukiwania wskaźników empowerment z poziomu struktury możliwości. Instytucje / 187
5.6.1. Domena państwa / 187
5.6.2. Domena rynku (ekonomiczna) / 189
5.6.3. Domena społeczna / 189

Rozdział 6
Wartość eksplanacyjna koncepcji empowerment w wyjaśnianiu wyborów kobiet w kontekście polskim / 191
6.1. Czynniki wpływające na procesy decyzyjne kobiet i ich plany. Model socjalizacji w rodzinie pochodzenia / 194
6.2. Różnice w wyborach dokonywanych przez mężczyzn i kobiety (subiektywna perspektywa kobiet). Konflikt ról / 212
6.3. Czynniki wpływające na wybory kobiet. Poziom empowerment badanych kobiet / 225
6.4. Podsumowanie. Czynniki wpływające na autonomiczność decyzji podejmowanych przez kobiety – czynniki oddziałujące na proces empowerment. „Dostępność” różnych wyborów życiowych dla kobiet i mężczyzn (w subiektywnej ocenie kobiet) / 251

Zakończenie / 271
1. Empowerment – polityka społeczna / 271
2. Women’s empowerment – propozycja wskaźników pomiaru / 275
2.1. Wybory jako kluczowa kategoria analizy pozwalającej na opisanie dynamiki i złożoności czynników wpływających na mniejszą aktywność kobiet / 278
2.2. Propozycja zestawu możliwych wskaźników empowerment kobiet w kontekście polskim / 281
3. Refleksje końcowe / 284

Bibliografia / 289
Akty prawne / 305
Aneksy / 307
Aneks 1: Scenariusz wywiadu / 309
Aneks 2: Charakterystyka badanych kobiet / 313

Sabina Bieniecka

Krzysztof Piątek