Niewinność i doświadczenie. O komediopisarstwie Jerzego Szaniawskiego

Łatwo czytelna aluzja do cykli lirycznych Williama Blake'a, zawarta w tytule tej książki, wynika z rangi problematyki świadomości naiwnej i krytycznej w dramatach Szaniawskiego, jest jednak również wskazaniem, że mamy do czynienia z kontynuacją wątku, który Blake oddaje opozycją niewinności i doświadczenia, Schiller zaś naiwności i sentymentalizmu. Dwudziestowieczna specyfika tej problematyki polega na tym, że preromantyczna w genezie opozycja naiwności i krytycyzmu pojawia się w komediach Szaniawskiego już w nowym kontekście, obejmującym z jednej strony demitologizację świadomości zbiorowej, której pierwszym przejawem był dziewiętnastowieczny realizm i właściwy mu naiwny realizm metafizyczny, z drugiej zaś modernistyczną reakcję na demitologizację i kryzys metafizyki idealistycznej, przedstawiany często jako kryzys kategorii reprezentacji.

Kompozycja dramatów autora Miłości i rzeczy poważnych redukowana była zazwyczaj do wyrazistego przeciwstawienia dwóch odmiennych sfer rzeczywistości:„szarzyzny dnia codziennego" oraz „świata fantazji". Jednakże przeciwstawienie to częściowo jedynie pokrywa się z jedną z trzech istotnych dla komedii Szaniawskiego opozycji: tego, co niskie (komizm,„szarzyzna", ludyczność), i wysokie (wzniosłość, poetyckość, ale i groza, tragizm, również powaga). Dwie pozostałe to: naiwność i dojrzałość (krytycyzm) oraz komunikacja (wspólnota) autentyczna i pozorna. Książka niniejsza koncentruje się przede wszystkim na dwóch ostatnich z wymienionych wyżej opozycji, dokładniej - na ich aspekcie światopoglądowym oraz na gatunkotwórczej funkcji kategorii naiwności.

Część I. Młodopolski kryzys komedii
1. Naturalistyczne studia naiwności
Oblicza głupoty,. Komedia prawdy (Tadeusz Rittner, Głupi Jakub), Komedia franciszkańska (Włodzimierz Perzyński, Szczęście Frania), Komedia rozpaczy (Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej),. Komedia społeczno-obyczajowa a modernizm
2. Autotematyczne komedie atmosfery Tadeusza Rittnera
Rittner, Szaniawski, Psychologiczna komedia atmosfery, Metafizyczna komedia atmosfery
 
Część II. Przed wojną: komedie niewinności
1. „Ożywić stary typ »niewinnego«" (Murzyn. Komedia w trzech aktach,l9l7)
Komedia dziecięca dla dorosłych, „Ograniczona w czasie doskonałość", Naiwność dziecka
2. „Żywe słowo" (Papierowy kochanek. Trzy akty z prologiem, 1920)
Młodopolska przedakcja,. Papierowość a typowość, Słowo urzeczowione, Wyzwalanie się z papieru, Coś wyższego
3. „Żeby było inaczej" (Lekkoduch. Komedia w trzech aktach, 1923)
„W sprawie natychmiastowej futuryzacji życia", Pomiędzy komedią a groteską, Powrót do zwyczajności
4. „Żeby było ładnie" (Ptak. Komedia w trzech aktach, 1923)
Ostatnia komedia niewinności, Triumf młodości, Bezinteresowność, Wzniosłość zabawy
 
Część III. Przed wojną: komedie doświadczenia
1. „Zewnętrzne spotkanie" (Ewa. Komedia w trzech aktach, 1921)
Ludzie silni, ludzie wspaniali, Komedie doświadczenia, Komediowa psychologia tęsknoty, Świat zewnętrznych spotkań, Obcy
2. „Jakieś oblicze czegoś Najwyższego" (Adwokat i róże. Komedia w trzech aktach, 1929)
Dramat (otwartego) wnętrza, Figura obrońcy, Imiona róży, Komedie wzniosłości
3. „Człowiek prawdziwy" (Żeglarz. Komedia w trzech aktach, 1925)
Spór o Żeglarza, Jan albo dalsze życie kapitana, Dziecinada, czyli komedia, Symboliczna komedia wspólnoty
4. „Ciągłość" (Fortepian. Komedia w trzech aktach, 1932,1946)
Hipertrofia antykwaryzmu, Dekadencja, Demokratyzacja sztuki, Dal, czyli otwarta droga
 
Część IV. Po wojnie
1. „Dwa teatry jednej rzeczywistości" (Dwa teatry. Komedia w trzech aktach, 1946)
Wielość rzeczywistości w dramacie, Druga kurtyna, Komedia metafizyczna
2. „Wstecz o jakieś czterdzieści lat" (Chłopiec latający. Komedia w dwóch częściach, 1948, wyst. 1958)
Dramat ludzi cywilizowanych, Koniec wieku XIX, Ostatni komediopisarz
 
Zakończenie. „Rok 1914" albo krytycyzm
Kryzys, krytyka, krytycyzm, Krytyczna zachowawczość komedii
 
Bibliografia przedmiotowa: dramaturgia Jerzego Szaniawskiego (wybór)
Nota bibliograficzna
Indeks osób
Summary

Radosław Sioma