Pozostałości wczesnośredniowiecznego osadnictwa w strefie przebiegu autostrady A-1 w województwie kujawsko-pomorskim. Katalog źródeł archeologicznych

Ratownicze badania archeologiczne w strefie budowy autostrad realizowane w Polsce od połowy lat 90. ubiegłego stulecia stworzyły wyjątkową okazję do pozyskania bezcennych materiałów źródłowych do studiów nad osadnictwem, począwszy od starszej epoki kamienia aż do czasów współczesnych. Nigdy wcześniej, biorąc pod uwagę stosunkowo długą historię badań osadniczych sięgającą 2. połowy XIX wieku, w tak krótkim czasie nie zdobyto tak ogromnej liczby danych źródłowych stanowiących potencjalną podstawę wnioskowania o procesach społeczno-kulturowych w ostatnich kilkunastu tysiącach lat. Znacząca część tych źródeł, choć może nie tak imponująca na tle licznych znalezisk z młodszej epoki kamienia, czy wczesnych okresów epoki żelaza, pochodzi z wczesnego średniowiecza. Tylko w latach 1996-2002, w wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych w różnych regionach Polski, zwłaszcza Wielkopolski, Pomorza, Śląska i Małopolski odkryto i w różnym stopniu przebadano pozostałości ponad 80 osiedli wiejskich datowanych na ten okres (Chudziak 2005, s. 80). Tym samym uzyskano możliwość wnioskowania o ich genezie, zasadach organizacji przestrzeni, funkcjach, wielkości, strukturze społecznej mieszkańców i wielu innych aspektach badawczych podejmowanych standardowo w trakcie studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim.

Jednym z regionów historyczno-geograficznych, który znalazł się na trasie planowanej autostrady była ziemia świecka leżąca w lewobrzeżnej części Pomorza Nadwiślańskiego, na obszarze dawnego województwo bydgoskiego. Ze względu na jej wyjątkowe położenie geopolityczne, na pograniczu różnych stref przyrodniczych i kulturowych, od wielu dziesięcioleci stanowiła przedmiot zainteresowania licznych archeologów-mediewistów i w chwili podjęcia badań ratowniczych zaliczyć ją można było do lepiej rozpoznanych pod tym względem terenów w północnej części Słowiańszczyzny Zachodniej (Chudziak 2002). Nie dotyczyło to jednak całego omawianego regionu, gdyż stosunkowo słabo rozpoznana była jego północno-wschodnia część, która miała zostać „przecięta" przez autostradę. W rezultacie przeprowadzonych prac ratowniczych uzyskano wiele nowych danych źródłowych nierzadko charakteryzujących się dużą wartością poznawczą, które w najbliższej przyszłości umożliwią podjęcie szczegółowych studiów osadniczych i weryfikację dotychczasowych poglądów dotyczących różnych form eksploatacji tego obszaru we wczesnym średniowieczu. W sumie ślady pobytu człowieka pochodzące z omawianego okresu odkryto na ośmiu stanowiskach. We wszystkich przypadkach były to pozostałości osadnictwa wiejskiego, co oddaje charakter większości źródeł archeologicznych z wczesnego średniowiecza pozyskanych dotąd w skali całego kraju.

Niniejsza praca ma na celu prezentację źródeł pomyślaną jako podstawa do studiów nad osadnictwem wiejskim ziemi świeckiej we wczesnym średniowieczu. Główną jej ideą jest jednak jak najszybsze wprowadzenie do obiegu naukowego szczegółowych wyników badań przeprowadzonych w latach 1998-2001 przez Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przedstawianych dotąd jedynie w formie sprawozdawczej przy okazji publikacji dwóch Raportów wydawanych przez Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie (Bojarski i in. 2001; Bokinieciin. 2004). Uspołecznienie wyników tych badań jest, jak wiadomo, powinnością środowiska archeologów uczestniczących w unikatowym, biorąc pod uwagę skalę zaangażowanych sił i środków, konserwatorskim programie ochrony dziedzictwa kulturowego. Jego efektywność będzie można jednak ocenić dopiero wtedy, kiedy wszystkie materiały źródłowe zostaną opublikowane w standardach odpowiadających współczesnym wymogom tego rodzaju publikacji.

1. Zagadnienia wstępne / 15
1.1. Wprowadzenie (Wojciech Chudziak) / 15
1.2. Organizacja badań (Wojciech Chudziak) / 15
1.3. Metodyka badań terenowych (Wojciech Chudziak) / 16
1.3.1. Główne założenia wyjściowe 16
1.3.2. Prace terenowe / 17
1.4. Dotychczasowy stan rozpoznania osadnictwa wczesnośredniowiecznego w dorzeczu Mątawy (Andrzej Janowski)/ 18
2. Środowisko fizycznogeograficzne obszaru badań (Dorota Bienias) / 21
2.1. Rzeźba terenu / 31
2.2. Litologia / 33
2.3. Gleby / 33
2.4. Wody / 34
2.5. Szata roślinna / 35
3. Układ katalogu i sposób prezentacji źródeł (Wojciech Chudziak, Andrzej Janowski) / 36
1.1. Introduction (Wojciech Chudziak) / 38
1.2. Excavation organization (Wojciech Chudziak) / 38
1.3. Fieldworks' methodology (Wojciech Chudziak) / 39
1.3.1. Generał preliminary assumptions / 39
1.3.2. Fieldworks / 40
1.4. Hitherto state of identification of early mediaeval colonization in the Mątawa basin (Andrzej Janowski) / 41
2. Inyestigated area's physico-geographical emdronment (Dorota Bienias) / 44
2.1. Relief / 45
2.2. Lithology / 46
2.3. SoU / 46
2.4. Water / 47
2.5. Flora / 47
3. Catalogue arrangement and the means of source material presentation (Wojciech Chudziak, Andrzej Janowski) / 49
KATALOG (Dorota Bienias, Jacek Bojarski, Wojciech Chudziak, Andrzej Janowski, Daniel Makowiecki,
Dariusz Poliński, Marcin Weinkauf) Catalogue
1. WARLUBIE, gm. Warlubie, stanowisko 1 / 55
1. Warlubie, parish Warlubie, site l
1.1. Położenie topograficzne / 55
1.1. Topographical position
1.2. Środowisko fizycznogeograficzne / 55
1.2. Physico-geographical environment
1.3. Rodzaj stanowiska / 55
1.3. A site type
1.4. Badania / 56
1.4. Excavations
1.5. Pozostałości struktur osadniczych / 56
1.5. Settlement structures' remnants
1.5.1. Warstwy kulturowe / 56
1.5.1. Culture layers
1.5.2. Obiekty osadnicze / 56
1.5.2. Culture objects
1.5.2.1. Planigrafia / 56
1.5.2.1. Planigraphy
1.5.2.2. Charakterystyka / 56
1.5.2.2. Characteristic
1.6. Ruchome materiały źródłowe / 57
1.6. Movable source material
1.6.1. Źródła archeologiczne / 57
1.6.1. Archaeological sources
1.6.1.1. Naczynia ceramiczne / 57
1.6.1.1. Pottery
1.6.2. Źródła archeozoologiczne / 58
1.6.2. Archaeozoological sources
1.6.3. Źródła archeobotaniczne / 58
1.6.3. Archaeobotanical sources
1.7. Wnioski.
1.7. Conciusions
1.8. Literatura / 58
1.8. Literatura
2. WARLUBIE, gm. Warlubie, stanowisko 7 / 67
2. Warlubie, parish Warlubie, site 7
2.1. Położenie topograficzne / 67
2.1. Topographical position
2.2. Środowisko fizycznogeograficzne / 67
2.2. Physico-geographical emdronment
2.3. Rodzaj stanowiska / 67
2.3. A site type
2.4. Badania / 67
2.4. Excavations
2.5. Pozostałości struktur osadniczych / 68
2.5. Settlements structures' remnants
2.5.1. Warstwy kulturowe / 68
2.5.1. Culture layers
2.5.2. Obiekty osadnicze / 68
2.5.2. Culture objects
2.5.2.1. Planigrafia / 68
2.5.2.1. Planigraphy
2.5.2.2. Charakterystyka /68
2.5.2.2. Characteristic
2.6. Ruchome materiały źródłowe / 68
2.6. Movable source materiał
2.6.1. Źródła archeologiczne / 68
2.6.1. Archaeological sources
2.6.1.1. Naczynia ceramiczne / 68
2.6.1.1. Pottery
2.6.2. Źródła archeozoologiczne / 69
2.6.2. Archaeozoological sources
2.6.3. Źródła archeobotaniczne / 69
2.6.3. Archaeobotanical sources
2.7 Wnioski / 69
2.7. Conclusions
2.8. Literatura / 69
2.8. Literature
3. PŁOCHOCINEK, gm. Warlubie, stanowisko 14 / 77
3. Płochcinek, parish Warlubie, site 14 3.1. Położenie topograficzne / 77
3.1. Topographical position
3.2. Środowisko fizycznogeograficzne / 77
3.2. Physico-geographical environment
3.3. Rodzaj stanowiska / 77
3.3. A site type
3.4. Badania / 77
3.4. Excavations
3.5. Pozostałości struktur osadniczych / 77
3.5. Settlements structures' remnants
3.5.1. Warstwy kulturowe / 77
3.5.1. Culture layers
3.5.2. Obiekty osadnicze / 78
3.5.2. Culture objects
3.5.2.1. Pknigrafia / 78
3.5.2.1. Planigraphy
3.5.2.2. Charakterystyka / 79
3.5.2.2. Characteristic
3.6. Ruchome materiały źródłowe / 81
3.6. Movable source materiał
3.6.1. Źródła archeologiczne / 81
3.6.1. Archaeological sources
3.6.1.1. Naczynia ceramiczne / 81
3.6.1.1. Pottery
3.6.1.2. Wydzielone materiały źródłowe / 87
3.6.1.2. Selected source materiał
3.6.1.2.1. Przedmioty z metalu / 87
3.6.1.2.1. Metal objects
3.6.1.2.2. Przedmioty z surowców skalnych / 90
3.6.1.2.2. Rock raw-material objects
3.6.1.2.3. Przedmioty z gliny / 90
3.6.1.2.3. Clay objects
3.6.1.2.4. Przedmioty z kości i poroża / 90
3.6.1.2.4. Bonę and antler objects
3.6.1.2.5. Przedmioty z bursztynu/ 93
3.6.1.2.5. Amber objects
3.6.2. Źródła archeozoologiczne / 93
3.6.2. Archaeozoolgical sources
3.6.3. Źródła archeobotaniczne / 98
3.6.3. Archaeobotanical sources
3.7 Wnioski / 98
3.7. Conclusions
3.8. Literatura / 98
3.8. Literature
4. PŁOCHOCIN, gm. Warlubie, stanowisko 27 / 405
4. Płochocin, parish Warlubie, site 27
4.1. Położenie topograficzne405
4.1. Topographical position
4.2. Środowisko fizycznogeograficzne .405
4.2. Physico-geographical emdronment
4.3. Rodzaj stanowiska. 405
4.3. A site type
4.4. Badania
4.4. Excavations
4.5. Pozostałości struktur osadniczych405
4.5. Settlement structures' remnants
4.5.1. Warstwy kulturowe 405
4.5.1. Culture layers
4.5.2. Obiekty kulturowe .406
4.5.2. Culture objects
4.5.2.1. Planigrafia406
4.5.2.1. Planigraphy
4.5.2.2. Charakterystyka.406
4.5.2.2. Characteristic
4.6. Materiały źródłowe. 407
4.6. Movable source materiał
4.6.1. Źródła archeologiczne407
4.6.1. Archaeological sources
4.6.1.1. Naczynia ceramiczne 407
4.6.1.1. Pottery
4.6.1.2. Wydzielone materiały źródłowe .409
4.6.1.2. Selected source materiał
4.6.1.2.1. Przedmioty z metalu.409
4.6.1.2.1. Metal objects
4.6.1.2.2. Przedmioty z surowców skalnych 409
4.6.1.2.2. Rock raw materiał objects
4.6.1.2.3. Przedmioty z gliny409
4.6.1.2.3. Clay objects
4.6.1.2.4. Przedmioty z kości .409
4.6.1.2.4. Bone objects
4.6.2. Źródła archeozoologiczne409
4.6.2. Archaeozoological sources
4.6.3. Źródła archeobotaniczne. 410
4.6.3. Archaeobotanical sources 4.7 Wnioski. 4W
4.7. Conclusions
4.8. Literatura 410
4.8. Literature
5. PŁOCHOCIN, gm. Warlubie, stanowisko 6 431
5. Płochocin, parish Warlubie, site 6 5.1. Położenie topograficzne 431
5.1. Topographical position
5.2. Środowisko nzycznogeograficzne 431
5.2. Physico-geographical emdronment
5.3. Rodzaj stanowiska. 431
5.3. A site type
5.4. Badania 431
5.4. Excavations
5.5. Pozostałości struktur osadniczych 431
5.5. Settlement structures' remnants
5.5.1. Warstwy kulturowe. 431
5.5.1. Culture layers
5.5.2. Obiekty kulturowe 432
5.5.2. Culture objects
5.5.2.1. Planigrafia. 432
5.5.2.1. Planigraphy
5.5.2.2. Charakterystyka.432
5.5.2.2. Characteristic
5.6. Materiały źródłowe. 433
5.6. Movable source materiał
5.6.1. Źródła archeologiczne 433
5.6.1. Archaeological sources
5.6.1.1. Naczynia ceramiczne. 433
5.6.1.1. Pottery
5.6.1.2. Wydzielone materiały źródłowe. 437
5.6.1.2. Selected source materiał
5.6.1.2.1. Przedmioty z metalu 437
5.6.1.2.1. Metal objects
5.6.1.2.2. Przedmioty z surowców skalnych. 439
5.6.1.2.2. Rock raw materiał objects .
5.6.1.2.3. Przedmioty z gliny.440
5.6.1.2.3. Clay objects
5.6.1.2.4. Przedmioty z poroża 440
5.6.1.2.4. Antler objects
5.6.2. Źródła archeozoologiczne. 440
5.6.2. Archaeozoologicał sources
5.6.3. Źródła archeobotaniczne 441
5.6.3. Archaeobotanical sources
5.7 Wnioski. 441
5.7. Conclusions
5.8. Literatura 441
5.8. Literature
6. BAKOWO, gm. Warlubie, stanowisko 7 .509
6. Bąkowo, parish Warlubie, site 7
6.1. Położenie topograficzne509
6.1. Topogaphical position
6.2. Środowisko fizycznogeograficzne.509
6.2. Physico-geographical environment*
6.3. Rodzaj stanowiska. 509
6.3. A site type
6.4. Badania.509
6.4. Excavations
6.5. Pozostałości struktur osadniczych509
6.5. Settlement structures' remnants
6.5.1. Warstwy kulturowe 509
6.5.1. Culture layers
6.5.2. Obiekty kulturowe.510
6.5.2. Culture objects
6.5.2.1. Planigrafk 510
6.5.2.1. Planigraphy
6.5.2.2. Charakterystyka. 510
6.5.2.2. Characteristic
6.6. Materiały źródłowe511
6.6. Movable source materiał
6.6.1. Źródła archeologiczne. 511
6.6.1. Archaeological sources
6.6.1.1, Naczynia ceramiczne.511
6.6.1.1. Pottery
6.6.1.2. Wydzielone materiały źródłowe. 513
6.6.1.2. Selected source materiał
6.6.1.2.1. Przedmioty z metalu. 513
6.6.1.2.1. Metal objects
6.6.1.2.2. Przedmioty z gliny 513
6.6.1.2.2. Clay objects
6.6.2. Źródła archeozoologiczne.,.514
6.6.2. Archaeozoologic sources
6.6.3. Źródła archeobotaniczne 514
6.6.3 Archaeobotanical sources
67. Wniosła
6.7. Conclusions
6.8. Literatura 514
6.8. Literature
7. STARE MARZY, gm. Dragacz, stanowisko 5. 537
7. Stare Marzy, parish Dragacz, site 5
7.1. Położenie topograficzne. 537
7.1. Topographical position
7.2. Środowisko fizycznogeograficzne 537
7.2. Physico-geographical emdronment
7. 3. Rodzaj stanowiska  537
7.3. A site type
7.4.Badania
7.4. Excavations
7.5. Pozostałości struktur osadniczych. 538
7.5. Settlements structures' remnants
7.5.1. Warstwy kulturowe. 538
7.5.1. Culture layers
7.5.2. Obiekty kulturowe 538
7.5.2. Culture objects
7.5.2.Planigrafia;538
7.5.2.1. Planigraphy
7.5.2.2. Charakterystyka. 538
7.5.2.2. Characteristic
7.6. Materiały źródłowe. 538
7.6. Movable source materiał
7.6.1. Źródła archeologiczne. 538
7.6.1. Archaeological sources
7.6.1.1. Naczynia ceramiczne. 538
7.6.1.1. Pottery
7.6.2. Źródła archeozoologiczne 538
7.6.2. Archeozoological sources
7.6.3. Źródła archeobotaniczne 538
7.6.3. Archaeobotanical sources 77 Wnioski.
7.7. Conclusions
78. Literatura 538
7.8. Literature

ANEKSY
Annexes
1. Wyniki datowań radiowęzłowych próbek z obiektów wczesnośredniowiecznych (Nikołaj N. Kowaliuk) 547
1. Results of early medieval objects' samples radio-carbon dating
2. Wyniki analiz petrograficznych wczesnośredniowiecznych wyrobów z surowców skalnych (Halina Pomianowska) 548
2. Early mediaeyal objects of rock petrographical analyses' results
3. Wyniki analiz palinologicznych dla stanowisk o wczesnośredniowiecznej chronologii (Bożena Noryśkiewicz) 549
3. Palinological analyses'results for sites of early medieval chronology

LITERATURA
Literatura

Wojciech Chudziak

Jerzy Olczak