Spośród wielu definicji, za pomocą których usiłuje się przybliżyć istotę poezji, na szczególną uwagę zasługuje uznanie jej za formę spotęgowanej świadomości. W takim przybliżeniu jest szacunek dla wysiłku poetów, jaki wkładają oni w dążenie do odsłonięcia prawd o świecie - ich własnych prawd, nieraz formułowanych w skrajnie niesprzyjających warunkach osobistych i historycznych, ale jakże często w zdumiewający sposób mówiących coś także o nas samych, o czytelnikach ich wierszy. Jest też, równocześnie, zdumienie dla ich umiejętności zawarcia nawet tego, co najistotniejsze i najtrudniejsze w formie trafnej a lapidarnej, która pozwala pamięci zachować nie tylko myśl, ale i słowo poety. Najbardziej wartościowe i najpiękniejsze wiersze powstają wtedy, gdy świadomości spraw świata i człowieka towarzyszy adekwatna świadomość możliwości języka - inaczej prawda poety pozostałaby tylko jego prawdą, albo uległa zniekształceniu w nieporadności mowy wobec istoty rzeczy. Ale nawet w przypadku wierszy najbardziej udanych wyczuwalne jest napięcie między słowem i rzeczą, tyle że wtedy służy ono zarówno pobudzeniu czytelnika do współdociekania sensu, jak i ożywieniu inwencji językowej.
Samoświadomość spełniana stale w coraz to nowych utworach widocznie jednak nie wystarcza poetom, skoro od najdawniejszych czasów pojawiają się w ich twórczości wątki, a nawet cale utwory szczególne - poświęcone poezji. Nie odbywa się to jednak na zasadzie prostej odkrywczości tematycznej; poezja jako przedmiot refleksji i wypowiedzi poetyckiej to coś nieporównanie więcej niż tylko jeden z tematów. To szczególny wyraz samoświadomości twórców. Utwory tego rodzaju, stanowiące w historii literatury nurt bogaty i zróżnicowany, to udzielane ustawicznie, choć zawsze w nowych okolicznościach, odpowiedzi poetów na nurtujące ich pytania o sens tego, co robią, o ich własne miejsce w świecie - wśród innych, o prawo do publicznego zabrania głosu. Bo przecież najbardziej nawet intymna liryka ma sens dopiero wtedy, gdy trafia do innych, gdy zaspokaja ich potrzebę kontaktu, a nawet zmienia uczuciową formę ich życia. Bogato reprezentowane są w takich wierszach kwestie warsztatowe, ale i one podejmowane są z troski o niezakłóconą komunikację z czytelnikami, o możliwość trafienia z myślą i słowem własnym do świadomości cudzej, a więc zawsze w perspektywie sensu pisania. Odpowiedzi bywają mniej i bardziej pewne, są także odpowiedzi zawieszone, bywają powroty do pytań - niekoniecznie jako świadectwa przegranej, często jako przeświadczenie, że inaczej być nie może, że zaprzestać stawiania pytań oznaczałoby zrezygnować z własnego rozwoju, z sięgania wyżej i dalej...
Od inwokacji poematów Homerowych i wzruszającego pierwszego świadectwa przyznania się poety w swoim dziele do jego autorstwa, z jakim mamy do czynienia w inwokacji Hezjodowej Teogonii („Muzy, Olimpu dziewice [...] niegdyś Hezjoda pięknego uczyły śpiewania"), ten przebogaty nurt utworów i fragmentów większych dzieł stanowi dokumentację aktów samoświadomości, na jakie zdobyli się i jakie utrwalili poeci różnych czasów, narodów i kultur. W nich w sposób szczególny poezja jest świadoma sama siebie, czy, mówiąc ostrożniej, poezja stale poszukuje swojej tożsamości.
Pomysł zebrania w jednym tomie interpretacji wierszy autotematycznych wyrósł z nieco smutnej konstatacji, że ten nurt poezji, jaki one reprezentują, jest doceniany bardziej teoretycznie niż praktycznie. To znaczy, że znamy, a nawet cenimy te wiersze, analizujemy je wśród innych utworów danego poety; niektóre, autorstwa co wybitniejszych poetów, dobrze pamiętamy i cytujemy przy różnych okazjach. Jako tworzące tak rozległy, złożony i bogaty obszar literatury zasługują one jednak także na osobne nimi zainteresowanie. Jego szczegółowe zbadanie będzie miało istotny wpływ na dopełnienie, a niekiedy może i zmianę sądów na temat świadomości literackiej poszczególnych konwencji, nurtów, epok. Tym bardziej, że kwestie czysto literackie łączą się tu z problemami ogólnokulturowymi. Poeci, udzielając odpowiedzi na dręczące ich pytania, sięgają po pojęcia, hasła, znaki i symbole streszczające epokę. W zindywidualizowanych sposobach ich użycia jest szczególnie dobitne świadectwo tego, jak każda epoka rozstrzyga dylematy rodzące się na styku tego, co wspólne i osobowe, jak godzi (lub nie!) jednostkę twórczą ze społeczeństwem, w którym ona żyje.
W niniejszej publikacji deklarowane zainteresowanie mogło być zrealizowane częściowo tylko, niejako rekonesansowe. Już sam wybór poetów i tekstów musiał być kompromisem uwzględniającym, z jednej strony, reprezentatywność nazwisk i utworów, a z drugiej indywidualne zainteresowania autorów. Wobec oczywistej konieczności wyboru znikomej tylko liczby przykładów spośród tych, którymi zająć by się można, warto, a nawet trzeba, dyskusja na temat doboru tekstów ostatecznie analizowanych i interpretowanych byłaby raczej jałowa. Jest zresztą wysoce prawdopodobne, że wiersze, o które by się najczęściej upominano, okazalyby się utworami najbardziej znanymi, więcej - obrosłymi już licznymi interpretacjami. W takim przypadku należałoby raczej pomyśleć o tomie analiz świadectw odbioru i - tam, gdzie okazałoby się to badawczo płodne - reinterpretacji. Ważniejsze od dyskusji na temat doboru przykładów jest, jak sądzę, sprawdzenie w skali choćby takiej, jak tu proponowana, stopnia samoistności problematyki poezji o poezji i jej znaczenia dla badań nad świadomością literacką. A perspektywicznie: inspirowanie dalszych badań w tym zakresie. Przybrać by one mogły różne formy i dotyczyć różnych zakresów zjawisk. Oczywiście, z wykorzystaniem wszystkiego, co w tym i pokrewnych zakresach już zrobiono. Nowość niniejszego przedsięwzięcia polega bowiem bardziej na skali zainteresowania problemem niż na wyłączności w jego podejmowaniu. Nawet dziś jednak jako cel pożądany i -w jakimś sensie - finalny, choćby ze względu na praktyczne wykorzystanie, wskazać można słownik symboli świadomości poetyckiej: rekonstrukcję i charakterystykę znaków, jakie ta świadomość przyjmowała w różnych epokach, estetykach i w indywidualnym zróżnicowaniu przez najwybitniejszych poetów, a więc instancji (antyczne Muzy i ich późniejsze przekształcenia), masek i ról (prorok Ujejskiego, grajek wiejski Syrokomli, sekretarz Miłosza), symboli i atrybutów.
Na zakończenie pomysłodawcy i redaktorom tomu wypada podziękować tym wszystkim, którzy uznali, że nie jest to sprawa prywatnych zainteresowań i zgodzili się wzbogacić książkę o własne prace. Niech ten wspólny wysiłek będzie jeszcze jednym, tym razem już praktycznym argumentem za ważnością problematyki świadomości literackiej - w jej przejawach poetyckich.
Andrzej Stoff, SŁOWO WSTĘPNE
